Ekożywność na naszych stołach
Artykuł sponsorowany

Ekożywność na naszych stołach

Stół od natury
Stół od natury Źródło: Q Hotel
Rynkowi eksperci są zgodni – nadchodzą tłuste lata dla ekologicznego rolnictwa w Polsce. Segment ekożywności rośnie w tempie dwucyfrowym, a nasz kraj ma potencjał, by stać się ważnym graczem na światowym rynku.

Ponad 3 mln funtów zarobiła w 2018 r. ekomarka księcia Karola – Duchy Originals. Brytyjski następca tronu z produkcją ekożywności ruszył w latach 80. XX w., zaczynając od owsianych ekoherbatników ze zboża rosnącego w jego posiadłości w Gloucestershire. Nie używa się tam nawozów sztucznych, a do regeneracji ziemi służy płodozmian. Hodowane na farmie bydło je trawę, a gdy zachoruje, leczy się je homeopatycznie. Książęca ekomarka ma dziś w ofercie ponad 300 ekologicznych produktów, m.in. sery, owoce i mięso, a Duchy Originals, kiedyś obśmiewany jako królewski kaprys, to już zyskowny biznes, który z roku na rok powiększa swoje przychody. Tego sukcesu jednak by nie było, gdyby książę Karol nie był wierny ekopasji, którą przez lata konsekwentnie rozwijał. Jeszcze na początku XXI w. ekożywność była fanaberią koronowanych głów, elit i najbogatszych, a ekorolnictwo – wąską odnogą tradycyjnej uprawy i hodowli. Ale parę lat temu o zdrowym żywieniu, pestycydach, GMO i szkodliwości sztucznych dodatków do żywności nie mówiło się tyle co teraz. Dziś coraz więcej Polaków jest w stanie zapłacić więcej, jeśli produkt nie ma podejrzanych składników i sztucznych dodatków, a ponad połowa z nas dokładnie czyta etykiety produktów. Nic dziwnego, że na modzie na eko i bio oraz rosnącej świadomości żywieniowej rośnie też rynek ekożywności. I to w dwucyfrowym tempie.

Szczęśliwe kury, pachnące słońcem pomidory

Czym ekorolnictwo różni się od tradycyjnego? W ekologicznym gospodarstwie rośliny rosną w naturalny sposób i dojrzewają na słońcu, nie są genetycznie modyfikowane, nie znają sztucznych nawozów i oprysków, a ich produkcja nie zanieczyszcza środowiska. Z kolei w ekologicznej hodowli zwierzęta żyją w zgodzie z naturą, jedzą tylko naturalne pożywienie i przebywają na świeżym powietrzu. Na bazie tych surowców powstaje ekologiczny produkt (w skrócie: eko lub bio), który nie zawiera sztucznych dodatków ani polepszaczy i poddawany jest tylko naturalnym metodom przetwórstwa. – Surowce, z których wykonana jest ekożywność, zawierają z zasady mniej zanieczyszczeń niż surowce konwencjonalne. Na przykład konwencjonalny olej palmowy i konwencjonalny syrop z buraków cukrowych mogą zawierać pozostałości pestycydów. Zawartość substancji bioaktywnych według badań jest wyższa w surowcach ekologicznych niż w odpowiednikach konwencjonalnych. Te różnice potwierdzone są wieloma badaniami naukowymi – mówi prof. Ewa Rembiałkowska, prezes stowarzyszenia Forum Rolnictwa Ekologicznego im. M. Górnego.

Konsumenci najwyraźniej to doceniają i coraz częściej sięgają po eko- i biojedzenie, czemu sprzyja moda na wspieranie lokalnej produkcji i ochronę środowiska. Nie bez znaczenia jest też rosnąca zamożność Polaków, bo przecież ekożywność jest droższa. Chcemy jednak jeść zdrowiej, bez konserwantów i barwników, przymykamy więc oko na wyższą cenę, nie tracąc nadziei, że z czasem różnica w cenach tradycyjnej i ekożywności będzie malała. Prawdopodobnie tak się stanie, na razie segment ekologicznej żywności jest najszybciej rosnącą gałęzią żywności sprzedawanej w sklepach, a o kupujących rywalizują nawet sklepy dyskontowe. Co rusz powstają też nowe sieci, które chcą się specjalizować w ekologicznych produktach (np. bezobsługowe supermarkety Bio Family). Ekoprodukty kupimy już w prawie 1 tys. specjalistycznych sklepów i we wszystkich sklepach wielkopowierzchniowych. Zamówimy je przez internet, kupimy na bazarach, targowiskach i przez kooperatywy zakupowe. Coraz częściej taką żywność znajdziemy też w restauracjach, a 11 października ruszają największe w Polsce targi BIOEXPO Warsaw.

– Kiedy dekadę temu odbywała się pierwsza edycja targów żywności naturalnej i ekologicznej, producentów takiej żywności było niewielu, a na samych targach pojawiło się zaledwie kilka firm z produktami certyfikowanymi. Dziś w BIOEXPO Warsaw bierze udział prawie 200 wystawców: producentów, przetwórców, dystrybutorów i hurtowników z produktami tylko bio – opowiada Agata Szczepaniak, dyrektor projektu BIOEXPO Warsaw 2019.

Szansa dla polskiego ekorolnika

Obecnie wartość rynku żywności ekologicznej przekroczyła już miliard złotych, a jego tempo wzrostu – nawet 20 proc. rocznie. To jednak wciąż niewiele w porównaniu np. z Niemcami, którzy na produkty eko i bio wydają rocznie 10 mld euro. Ale w Niemczech żywność ekologiczna odpowiada już za 10 proc. sprzedaży, a w Danii za mniej więcej 20 proc. W Polsce to zaledwie 1-3 proc. Pokazuje to jednak ogromny potencjał polskiego rynku. Paradoksalnie z jego dynamicznego rozwoju polscy rolnicy nie korzystają w takim stopniu jak zagraniczni producenci ekożywności. Powierzchnia upraw ekologicznych w Polsce systematycznie maleje, podobnie jak liczba polskich producentów eko, których obecnie jest około 23 tys. Ci, którzy zostali, wolą sprzedawać surowiec za granicę, bo więcej zarobią. W efekcie na polskich stołach królują ekoprodukty z innych krajów – szacuje się, że nawet ponad 80 proc. ekożywności pochodzi z importu. – Staramy się walczyć o to, aby zatrzymać polski produkt w Polsce, ale nie jest to proste. Polskim producentom, którzy produkują dużo nieprzetworzonych rzeczy, bardziej opłaca się sprzedawać w Niemczech np., bo mają lepszą cenę skupu.

Wtedy Niemcy to przetwarzają i wysyłają do Polski. Finalny produkt ląduje na polskiej półce i jest tańszy od wyprodukowanego przez polską firmę, bo niemiecki producent może sobie pozwolić na efekt skali – opowiada Krystyna Radkowska, prezes Polskiej Izby Żywności Ekologicznej. Aby rozruszać polskich ekoproducentów, powinno się, jej zdaniem, wprowadzić podobne przepisy jak we Francji, gdzie np. odgórnie nakazano, aby w jednym roku 10 proc. żywności na stołówkach pochodziło z ekoupraw. W następnym roku było to już 20 proc. itd. Francuskie ekorolnictwo dostało tym samym impuls rozwoju i po biojedzenie trzy czwarte Francuzów sięga już co najmniej raz w miesiącu. Polscy producenci żywności z radością przyjęliby taki plan działań, bo wśród największych barier w swojej działalności wymieniają właśnie brak promocji, realnego wsparcia państwa i profesjonalnego doradztwa. Wiele wskazuje na to, że mogą je wkrótce otrzymać, nad czym pracuje już Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz powołana pod koniec ubiegłego roku Koalicja na rzecz Rozwoju Rynku Żywności Bio.

Sieci handlowe promują eko

ALEKSANDRA ROBASZKIEWICZ

Head of Corporate Communication, Lidl Polska

ŚWIADOMOŚĆ POLAKÓW DOTYCZĄCA ZDROWEGO ODŻYWIANIA ROŚNIE, a razem z nią popularność produktów bio. Również ekologia i zrównoważony rozwój zyskują w ostatnich latach coraz większe znaczenie. Troszczymy się o środowisko i o to, jaki wpływ na życie innych ludzi mają nasze decyzje konsumenckie. Liderem i popularyzatorem kategorii bio w Polsce jest Lidl. W naszej ofercie każdego dnia znajdziemy ponad 100 produktów spełniających warunki tej kategorii. Nasi klienci coraz częściej wybierają je do swoich koszyków zakupowych, dlatego też będziemy proponować coraz nowsze i ciekawsze produkty.

CHRISTOPHE RABATEL

dyrektor generalny Carrefour Polska

AMBICJĄ CARREFOURA JEST STAĆ SIĘ ŚWIATOWYM LIDEREM TRANSFORMACJI ŻYWIENIOWEJ dla wszystkich, aby oferować klientom żywność wysokiej jakości w rozsądnej cenie. Według badań Nielsena zdrowie jest największą troską Polaków i aż 75 proc. z nich zgadza się ze stwierdzeniem, że jesteś tym, co jesz. Dlatego priorytetem Carrefoura jest demokratyzacja żywności bio w Polsce. W naszych sklepach oferujemy już ponad 2000 różnych produktów ekologicznych i widzimy rosnące zainteresowanie klientów tą ofertą. Aby żywność ta stała się jeszcze bardziej dostępna, niezbędna jest edukacja całego rynku, dlatego Carrefour inwestuje w upowszechnianie wiedzy na temat pozytywnego wpływu żywności ekologicznej na zdrowie człowieka, a także w promocję rolnictwa ekologicznego. W 2018 r. przekazaliśmy wsparcie wartości 800 tys. zł dla 25 polskich gospodarstw rolnych. W wyniku naszych działań uprawy eko wzrosły w nich o 200 proc., do 1800 ton. Carrefour oferuje rolnikom również specjalne kontrakty farmerskie, a także współpracę w ramach naszej marki Jakość z Natury.

Więcej możesz przeczytać w 41/2019 wydaniu tygodnika Wprost.

Archiwalne wydania tygodnika Wprost dostępne są w specjalnej ofercie WPROST PREMIUM oraz we wszystkich e-kioskach i w aplikacjach mobilnych App StoreGoogle Play.

Spis treści tygodnika Wprost nr 41/2019 (1906)

  • Polityczny teatr6 paź 2019, 20:00Marzę o czasach, kiedy politycy przestaną się bawić w teatr, a artyści będą mogli zająć się sztuką3
  • Niedyskrecje parlamentarne6 paź 2019, 20:00W PO ROZPOCZĘŁY SIĘ SPEKULACJE, czy kandydatem tej formacji na prezydenta nie powinien zostać np. działacz społeczny JERZY OWSIAK albo rzecznik praw obywatelskich ADAM BODNAR, którego kadencja kończy się w połowie przyszłego roku i już...6
  • Obraz tygodnia6 paź 2019, 20:00217 cm to wzrost najwyższego siatkarza trwającego Pucharu Świata Bartłomieja Lemańskiego Wygrany Paweł Fajdek Po raz czwarty z rzędu został mistrzem świata w rzucie młotem. Zdominował tę konkurencję, przerzucając najsilniejszego rywala o ponad 2...9
  • Info radar6 paź 2019, 20:00Międzynarodowe sukcesy Komasy Trwają rozmowy w sprawie zakupu praw do amerykańskiego remake’u reżyserowanego przez Jana Komasę „Bożego Ciała”. Amerykanie chcą nakręcić ośmioodcinkowy serial. – Rozmowy na temat amerykańskiego remake’u podjął z nami...10
  • Jestem pacyfistą6 paź 2019, 20:00Rozmowa z Bartoszem Gelnerem, aktorem11
  • Nieugięty6 paź 2019, 20:00Ludzie mówili o nim, że był radykałem, a on był po prostu niezłomny, nieugięty - wspomina byłego lidera Solidarności Walczącej Andrzej Kołodziej, przyjaciel Kornela Morawieckiego od 1984 r.12
  • Wielka mobilizacja6 paź 2019, 20:00Do wyborów coraz bliżej, napięcie rośnie. Kto skuteczniej przyciągnie elektorat : PiS czy opozycja?14
  • Plan Kaczyńskiego6 paź 2019, 20:00Wymiana kilku kluczowych ministrów, dokończenie zmian w sądach i tzw. repolonizacja mediów. Wiemy, jakie prezes PiS ma plany na drugą kadencję swoich rządów.16
  • Projekt Kidawa6 paź 2019, 20:00Małgorzata Kidawa-Błońska miała być lekiem na kampanijne niepowodzenia Koalicji Obywatelskiej. Efekt Kidawy okazał się jednak nieznaczny, a na dodatek krótkotrwały.20
  • Obiecanki dla kobiet, władza dla mężczyzn6 paź 2019, 20:00Stratedzy partyjni zauważyli, że partii dobrze robi, jeśli w programach zwróci się do kobiet. Nie skłoniło to ich jednak do tego, by dać swoim kandydatkom dobre miejsca na listach wyborczych.23
  • Ojciec chrzestny6 paź 2019, 20:00Dzień przed śmiercią ojciec mówił, że gdyby wiedział, kim naprawdę był ten człowiek, nigdy nie zgodziłby się, by został moim ojcem chrzestnym – mówi Władysław Teofil Bartoszewski, syn prof. Władysława Bartoszewskiego.26
  • Bankierzy i sprawiedliwość6 paź 2019, 20:00Czwartkowy wyrok europejskiego trybunału w sprawie kredytów frankowych stał się okazją do wymiany przedwyborczych ciosów między władzą i opozycją. Nie ma zresztą powodu, by się temu za bardzo dziwić. Demokracja ma to do siebie, że zwłaszcza w...29
  • Proszę cię, idź na wybory6 paź 2019, 20:00Szlag mnie trafił po wyborach do euro parlamentu. Byłam wściekła i rozczarowana. Koniec, nie będę głosować w parlamentarnych, nie mam na kogo. Ale powoli zaczęły mnie dręczyć wątpliwości. Co ja powiem za 10 lat dzieciom moich przyjaciół, gdy mnie...30
  • Multimedialny wieczór wyborczy w Polsat News6 paź 2019, 20:00Najnowocześniejsze technologie, sztab dziennikarzy i wielu zaproszonych gości. Polsat News zaprasza na program po wyborach.31
  • Połykacze i neseser z koksem6 paź 2019, 20:00– Istnieje przemyt nielegalny i nielegalnie legalny, pod egidą instytucji państwowych. Tego drugiego jest znacznie więcej – mówi Artur Górski. W swojej nowej książce pisarz zdradza sekrety międzynarodowego handlu kokainą.32
  • Nie wyobrażam sobie pracy w klatce cenzury6 paź 2019, 20:00My, artyści, musimy zadawać trudne pytania, dotykać elementów, które są niepoprawne i niepopularne, to nasz obowiązek – mówi Kasia Smutniak, aktorka. Film „(Nie)znajomi”, w którym zagrała jedną z głównych ról, można oglądać w kinach.36
  • Pomnikoza, czyli choroba elit6 paź 2019, 20:00Wojna o pamięć toczy się na polskich ulicach i placach. Za amunicję służą w niej pomniki. Polem bitwy może się stać każdy skwer, każdy trawnik, każda wolna przestrzeń.40
  • Pomnik księdza Kaczkowskiego6 paź 2019, 20:00Kiedy Fundacja im. Księdza Jana Kaczkowskiego zaprosiła mnie do kapituły nagrody jego imienia, bardzo się ucieszyłem. Przede wszystkim dlatego, że dzięki temu dalej będę mieć szansę regularnie spotykać się z ludźmi, którzy byli mu bliscy, i...44
  • Co dziesiąty Polak przyznaje się do posiadania tatuażu. Miliardowy rynek, który ciągle rośnie7 paź 2019, 19:55Dziarają się wszyscy. Policjanci, prokuratorzy, lekarze. Rynek tatuażu jest już wart kilka miliardów dolarów. Ale wkrótce lepiej będzie można zarobić na ich usuwaniu niż robieniu.46
  • Hossa Bessa6 paź 2019, 20:00Oddech frankowicza Po miesiącach oczekiwań wreszcie jest. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydał w zeszły czwartek wyrok dotyczący umów kredytów we frankach. Wyrok jest korzystny dla frankowiczów i był zgodny z opinią rzecznika TSUE...50
  • Firmy rodzinne to nie druga liga6 paź 2019, 20:00Wynikom rodzinnych biznesów może zagrozić jedynie brak konsensusu co do przyszłości.51
  • Unijny wypas6 paź 2019, 20:00Dla wielu eurodeputowanych poselska pensja to drobne, a nie zarobek życia. W pierwszej dziesiątce najlepiej zarabiających poza Parlamentem Europejskim posłów jest dwóch Polaków.53
  • Unijny wypas. Dwóch Polaków wśród najlepiej zarabiających europosłów7 paź 2019, 13:16Dla wielu eurodeputowanych poselska pensja to drobne, a nie zarobek życia. W pierwszej dziesiątce najlepiej zarabiających poza Parlamentem Europejskim posłów jest dwóch Polaków.53
  • Czy Szczerski wróci do gry o Komisję6 paź 2019, 20:00ZMIANA POLSKIEGO KANDYDATA I ROSZADA PODZIAŁU TECZEK W KOMISJI – taki scenariusz jest rozważany w Pałacu Prezydenckim w związku z niepewnym losem Janusza Wojciechowskiego, który miał został unijnym komisarzem rolnictwa. W przypadku jego...56
  • Nastoletnia prorokini6 paź 2019, 20:00Greta Thunberg, 16-letnia Szwedka, chce, żebyśmy panikowali. W ciągu roku skupiła na sobie uwagę całego świata i stała się bohaterką globalnej kultury. Budzi podziw i nienawiść.58
  • Ekożywność na naszych stołach6 paź 2019, 20:00Rynkowi eksperci są zgodni – nadchodzą tłuste lata dla ekologicznego rolnictwa w Polsce. Segment ekożywności rośnie w tempie dwucyfrowym, a nasz kraj ma potencjał, by stać się ważnym graczem na światowym rynku.62
  • Twarze ekokosmetyków6 paź 2019, 20:00Znana twarz to doskonała reklama. Gwiazdy sprzedają marzenia o idealnym wyglądzie zamknięte w słoiczkach sygnowanych przez siebie kosmetyków. Czasem jest w tym coś więcej – promują dokonywanie świadomych wyborów.68
  • Stres – cichy zabójca6 paź 2019, 20:00Stresu nie sposób uniknąć, a jego konsekwencją może być wiele chorób, a nawet przedwczesna śmierć. Jak się z nim mierzyć?70
  • Manuka – miód, który leczy6 paź 2019, 20:00Powstaje z nektaru kwiatów krzewu manuka, rosnącego tylko w Nowej Zelandii oraz południowo-wschodniej Australii i jest remedium na wiele chorób.73
  • Wybieram polskie eko!6 paź 2019, 20:00Polacy, widząc znak rolnictwa ekologicznego, wkładają produkty do koszyka. Świetnie! Ale równie ważny jest kraj produkcji – tłumaczy Maciej Bartoń ze Stowarzyszenia Polska Ekologia.74
  • Sukces pod znakiem eko6 paź 2019, 20:00Polska wieś mogłaby być głównym dostawcą zdrowej żywności dla całej Unii Europejskiej – mówi Łukasz Gębka, prezes zarządu Farmy Świętokrzyskiej sp. z o.o.76
  • Jesień, naturalnie6 paź 2019, 20:00Pamiętaj o tym, aby znaleźć chwilę wytchnienia od codzienności i wybierać naturalne rozwiązania nawet wtedy, kiedy dni stają się krótsze i chłodniejsze.80
  • Certyfikat to pewność6 paź 2019, 20:00Zarówno klienci indywidualni, jak i sieci handlowe coraz częściej zwracają uwagę na to, skąd pochodzi produkt. Chcą, by został wyhodowany z poszanowaniem dla środowiska i społeczności lokalnej.82
  • Trzy dni dla BIO6 paź 2019, 20:00Pierwsze w Polsce targi BIO ruszają 11 października w Ptak Warsaw Expo w Nadarzynie. 200 wystawców z całego świata pokaże najlepsze bioprodukty.84
  • Strefa bez spalin6 paź 2019, 20:00Samymi preferencjami dla aut elektrycznych nie uda się pokonać smogu komunikacyjnego. Konieczne są ograniczenia dla kopciuchów, czyli najstarszych i najbardziej zatruwających powietrze aut.86
  • Jak to się robi w ARiMR6 paź 2019, 20:00Własny zespół programistów, opracowana strategia IT i oszczędności rzędu 215 mln zł – tak w skrócie można podsumować działania informatyczne Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.88
  • Leki, które zmienią życie6 paź 2019, 20:00Nowe terapie mogą dać szansę na lepsze życie małej grupie chorych na hemofilię, a budżetowi – oszczędności. Dlaczego pacjenci tak długo na nie czekają?90
  • Wstydliwa udręka6 paź 2019, 20:00Łatwiej przyznać się do nadciśnienia, miażdżycy, cukrzycy niż do nietrzymania moczu albo konieczności wstawania kilka razy w nocy do łazienki. Te „banalne przypadłości” mogą powodować depresję i zaburzenia snu.92
  • Kiedy mózg umiera6 paź 2019, 20:00Transplantacje to już codzienność współczesnej medycyny, ale pozostaje dręczące pytanie: gdzie przebiega granica śmierci, za którą człowiek może być dawcą organów do przeszczepów?94
  • Pracowałem w cieniu miesięcznic6 paź 2019, 20:00Żyjemy w czasach, które odzierają nas z iluzji. A bez choćby odrobiny idealizmu nie da się zmieniać świata – mówi Jan Komasa, reżyser świetnego, poruszającego „Bożego Ciała”.98
  • Wydarzenie6 paź 2019, 20:00Artur Zaborski Tylko nie mów nikomu Waszyngton. Posterunek policji. Nastoletnia Marie po raz kolejny opowiada, jak kilka godzin wcześniej została brutalnie zgwałcona we własnym mieszkaniu. Funkcjonariusze czepiają się każdego szczegółu, manipulują...104
  • Film6 paź 2019, 20:00Kwiat paproci Between Two Ferns”, czyli „Pomiędzy dwiema paprotkami”, to kultowa seria satyrycznych klipów na YouTubie Zach Galifianakis wciela się w nich w najgorszego pro wadzącego talk-show na świecie. Obraża gości (takich jak Barac Obama,...105
  • Muzyka6 paź 2019, 20:00Gitarzysta Chopina ADAM PALMA TO JEDEN Z TYCH NIESPOKOJ- NYCH DUCHÓW, którzy nieustannie starają się przenosić muzykę w nowe wymiary. Ze swoim wirtuozerskim talentem nie osiada na laurach i nie nagrywa popisówek, które byłoby w stanie zrozumieć...106
  • Kalejdoskop6 paź 2019, 20:00Nowa góralszczyzna Zakopane ma już dość. Nie chce być kojarzone z plastikowymi ciupagami i figurkami góralek o wielkich biustach sprzedawanymi masowo na targu pod Gubałówką. Obchodzące w tym roku 130-lecie istnienia Muzeum Tatrzańskie organizuje...107
  • Książka6 paź 2019, 20:00Czas przełomu Monumentalna (grubo ponad 600 stronic) księga słynnego angielskiego dziennikarza muzycznego Jona Savage’a stawia tezę, że przełomem był rok 1966, a nie 1968, jak się na ogół uważa. Stara się ją udowodnić w 12, przypisanych do...108
  • Dla ciebie chcę być biała6 paź 2019, 20:00Tytuł wziął się od słynnej, choć głupawej i oczywiście niemającej nic wspólnego z polityczną poprawnością przedwojennej piosenki z filmu „Czarna perła” (1934). Fokstrot ten śpiewał Bodo w duecie z niejaką Reri, która to właśnie dla niego chciała...109
  • Jestem rzemieślniczką, nie artystką6 paź 2019, 20:00Co mnie inspiruje mówi Monika Zamachowska110
  • Mlekiem i miodem6 paź 2019, 20:00Najstarszy na świecie ser, przypominający mozzarellę, produkowano ok. 5,5 tys. lat p.n.e. na Kujawach. Ale dziś to Warmia i Mazury uchodzą za krainę mlekiem płynącą.112
  • 5 sposobów na…alternatywy dla espresso6 paź 2019, 20:00Kawę z chemexu pił i James Bond, i bohaterowie serialu „Przyjaciele”. Do Białego Domu sprowadził go nawet Barack Obama. Ale to niejedyna alternatywna metoda parzenia kawy – mówi Marcin Rzońca, założyciel projektu PopularCoffee Blog.113
  • Zrób sobie... Brada Pitta6 paź 2019, 20:00Czy po wyborach będziemy usuwać ślady po PiS-ie, jak Brad Pitt tatuaże po Angelinie Jolie?114