Rak jamy ustnej – najczęstsze przyczyny nowotworu, objawy, diagnostyka i leczenie

Rak jamy ustnej to ogólnoświatowy problem zdrowotny. Zapadalność na niego oceniana jest na ponad 600 tys. przypadków rocznie. W Polsce, nowotwór jamy ustnej stanowi ok. 2,5 proc. ogólnej liczby wszystkich zachorowań na nowotwory złośliwe.

Nowotwory jamy ustnej powodują m.in. takie czynniki jak żucie i palenie tytoniu oraz picie alkoholu. Inne rzeczy zwiększające ryzyko rozwoju raka jamy ustnej to m.in. zła higiena jamy ustnej oraz brak leczenia chorób zębów i dziąseł, a także przewlekłe drażnienie błony śluzowej np. źle dopasowaną protezą. Zanim zaczną namnażać się komórki nowotworu, często w jamie ustnej pojawia się zmiana przedrakowa. Jej wczesne wykrycie ułatwiają systematyczne przeglądy stomatologiczne, a także samobadanie jamy ustnej.

Rak jamy ustnej – podstawowe informacje o tym nowotworze

W obrębie jamy ustnej najczęściej rozwija się rak płaskonabłonkowy, który atakuje m.in. dno jamy ustnej i język. Rzadziej w jamie ustnej wykrywane są nowotwory wywodzące się z gruczołów ślinowych, czyli gruczolaki, a także nowotwory innych typów morfologicznych. Nie oznacza to jednak, że w jamie ustnej nie mogą powstać zmiany nowotworowe innego typu np. czerniak. Oprócz zmian chorobowych w jamie ustnej mogą utworzyć się także zmiany o podłożu nowotworowym w obrębie gardła, które powstają z powodu oddziaływania na organizm takich samych czynników ryzyka.

Ryzyko zachorowania na złośliwy nowotwór jamy ustnej i raka gardła znacznie zwiększa nałogowe palenie papierosów, picie wysokoprocentowego alkoholu, a także zaniedbywanie higieny jamy ustnej. Palenie tytoniu nawet 7-krotnie zwiększa ryzyko zachorowania na raka jamy ustnej.

Dwukrotnie częściej rak jamy ustnej diagnozowany jest u mężczyzn; ryzyko zachorowania zwiększa wiek powyżej 50. roku życia. W wieku średnim zwiększa się częstość zachorowania na większość nowotworów, z których rozwojem związek mają używki, a także styl życia.

Można zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka jamy ustnej, wcześnie rzucając palenie papierosów, a także rezygnując z częstego sięgania po alkohole wysokoprocentowe. Rzadko złośliwy nowotwór jamy ustnej diagnozowany jest u osób młodych.

Najczęściej diagnozowane nowotwory w obrębie jamy ustnej

Złośliwy nowotwór jamy ustnej to najczęściej rak płaskonabłonkowy. Płaskonabłonkowe nowotwory jamy ustnej różnią się pod względem stopnia zróżnicowania komórek nowotworu. Rak płaskonabłonkowy diagnozowany jest u około 90 proc. pacjentów. Zajmuje m.in. język oraz dno jamy ustnej.

Może również zostać wykryty inny nowotwór jamy ustnej, np.:

• rak gruczołowo-płaskonabłonkowy,
• rak wrzecionowatokomórkowy,
• rak drobnokomórkowy.
• rak limfatyczno-komórkowy.

Pod względem lokalizacji powstają m.in następujące nowotwory jamy ustnej.:

• rak języka,
• rak dna jamy ustnej,
• rak podniebienia twardego,
• rak policzka,
• rak warg,
• rak dziąseł.

Rzadziej diagnozowane są pierwotne nowotwory w obrębie żuchwy i szczęki, które wywodzą się m.in. z wyrostka zębodołowego.

Nowotwory złośliwe jamy ustnej różnią się pod względem agresywności i tempa wzrostu. Dość szybko mogą powodować przerzuty np. w regionalnych węzłach chłonnych. W jamie ustnej mogą również utworzyć się przerzuty z innych narządów i układów. Rak jamy ustnej rzadko powoduje przerzuty odległe. Najczęściej nacieka okoliczne tkanki m.in. kości żuchwy.

Rak jamy ustnej może zostać wykryty we wczesnym stadium. Najczęściej podejrzaną zmianę na błonie śluzowej zauważa stomatolog, jednak może ona także zostać wykryta np. podczas samobadania.

Zmiany przedrakowe i zmiany rakowe nie zawsze wywołują ból lub inny dyskomfort. Na rozpoczynający się proces nowotworowy mogą wskazywać np. niebolesny guzek, zgrubienie, czerwone plamki i niegojące się ranki, jasna zmiana lub krwiak na błonie śluzowej. Systematyczne przeglądy stomatologiczne to jeden z elementów profilaktyki raka jamy ustnej, w której istotną rolę odgrywają również rezygnacja z używek oraz prawidłowa higiena jamy ustnej.

Przyczyny raka jamy ustnej. Co zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory jamy ustnej?

Jama ustna to otwór ciała, na który oddziałują różne czynniki drażniące. Do najczęstszych czynników ryzyka i jednocześnie przyczyn rozwoju nowotworu złośliwego jamy ustnej zaliczamy mutagenne substancje, które znajdują się w dymie tytoniowym oraz podrażniają śluzówkę podczas picia alkoholu.

Inne przyczyny rozwoju raka jamy ustnej to m.in.:

• stany zapalne związane z chorobami jamy ustnej (dotykającymi zębów i dziąseł),
• przewlekłe drażnienie błony śluzowej niewłaściwie dopasowaną protezą oraz przez ostre krawędzie zębów,
• zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego HPV,
• zakażenie wirusem Epsteina-Barr (EBV),
• niedobory żywieniowe,
• oddziaływanie na organizm promieniowania jonizującego i niektórych substancji chemicznych,
• niedbanie o higienę jamy ustnej,
• stany przedrakowe.

Warto jeszcze raz podkreślić, że ryzyko raka jamy ustnej zwiększa palenie papierosów i picie alkoholu. Eliminacja negatywnego wpływu używek na błonę śluzową jamy ustnej zmniejsza ryzyko zachorowania nawet kilkukrotnie.

Badania przesiewowe to jeden ze sposobów na wykrycie niebezpiecznych zmian w jamie ustnej w początkowym stadium choroby. Dzięki nim można np. wykryć zmiany przedrakowe, do których zaliczamy rogowacenie białe.

Objawy raka jamy ustnej

Pierwsze symptomy raka jamy ustnej to zazwyczaj niewielki obrzęk lub zgrubienie, które trudno wyczuć. Rak jamy ustnej w początkowym stadium nie wywołuje bólu. Bezobjawowy początek choroby powoduje, że rak jamy ustnej często wykrywany jest w zaawansowanym stadium choroby.

Niepokój powinny wzbudzić m.in.:

• obrzęki i zgrubienia w obrębie błon śluzowych oraz w okolicy dziąseł,
• niegojące się ranki i owrzodzenia,
• wyczuwalne zmiany na powierzchni błony śluzowej np. szorstkość,
• odbarwienia błony śluzowej,
• krwiaki na błonie śluzowej, które się nie wchłaniają,
• bolesne krostki,
• ograniczenie ruchomości języka,
• zmiany w symetrii twarzy,
• drętwienie języka,
• przesuwanie się zębów i utrata zębów, które są zdrowe.

Na raka jamy ustnej mogą także wskazywać takie objawy jak nieprzyjemny zapach z ust, ból podczas jedzenia, pieczenie błony śluzowej oraz problemy z żuciem.

Ryzyko zachorowania na nowotwór jamy ustnej rośnie wraz z wiekiem. Warto pamiętać, że seniorzy często korzystają z niedopasowanych protez zębowych, które powodują otarcia i inne uszkodzenia błony śluzowej. Zmiana nowotworowa może zostać pomylona z bolesną nadżerką lub otarciem. Niegojące się w ciągu kilku dni zmiany w jamie ustnej trzeba skonsultować z lekarzem!

Jak wygląda nowotwór jamy ustnej?

Rak jamy ustnej może mieć różny wygląd. Początkowo na złośliwy nowotwór jamy ustnej może wskazywać czerwona, sina lub jaśniejsza plamka. Czasami na skutek choroby nowotworowej w jamie ustnej pojawiają się niebolesne zgrubienia i niewielkie guzy.

W przypadku raka jamy ustnej wygląd zmian chorobowych zmienia się w zależności od stopnia zaawansowania choroby. Mała plamka może np. przeobrazić się w nadżerkę, kalafiorowatą narośl lub owrzodzenie.

Pierwsze zmiany, które powoduje nowotwór złośliwy jamy ustnej, często są bagatelizowane. Warto pamiętać, że wraz z rozwojem choroby zajęciu ulegają m.in. węzły chłonne, co utrudnia leczenie, wpływając na rokowania pacjentów.

Wcześnie wykrytego raka jamy ustnej można wyleczyć. Istotne jest jednak reagowanie na pojawiające się w ustach zmiany oraz kontrolowanie stanu jamy ustnej, które pozwala zauważyć stany przedrakowe i zmiany związane z rakiem w początkowym stadium ich rozwoju.

Zmiany w jamie ustnej, którym towarzyszy powiększenie węzłów chłonnych na szyi, powinny skłonić do natychmiastowej wizyty u specjalisty!

Diagnostyka i leczenia raka jamy ustnej

Na etapie diagnostyki raka jamy ustnej wykonywane są różne badania m.in. badanie wnętrza jamy ustnej, badania laboratoryjne i USG szyi. Ważne jest pobranie wycinka do badania histopatologicznego, które pozwala określić, jakie komórki tworzą zmianę w jamie ustnej.

Obecność przerzutów pozwala potwierdzić m.in. tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny głowy. U pacjentów wykonywane jest także m.in. zdjęcie radiologiczne klatki piersiowej.

Jeżeli zostanie potwierdzony nowotwór, to rozpoczyna się leczenie. Na wybór metody leczenia wpływ ma m.in. typ raka, stopień zaawansowania choroby, obecność przerzutów, wiek i stan ogólny pacjenta. Po wycięciu guza może zostać wykonana rekonstrukcja usuniętych tkanek.

Nie zawsze możliwe jest wycięcie guza w całości. Leczenie uzupełniające terapię raka jamy ustnej to m.in. chemioterapia i radioterapia.

Rak jamy ustnej – profilaktyka

W ramach pierwotnej profilaktyki raka jamy ustanej wymienia się trzy główne elementy. Są to:

• ograniczenie lub całkowita eliminacja z życia głównych czynników ryzyka, czyli tytoniu i alkoholu,
• zdrowy styl życia np. ochrona przed promieniowaniem słonecznym, aktywność fizyczna, zdrowa dieta, odpowiednia higiena jamy ustnej, regularne wizyty u stomatologa,
• wykonanie w konkretnych sytuacjach szczepienia przeciwko takim czynnikom zakaźnym, jak wirusy brodawczaka ludzkiego (HPV).

W przypadku pacjentów po leczeniu raka jamy ustnej mówi się o profilaktyce wtórnej, która ma na celu ograniczania możliwości pojawiania się nowych zmian nowotworowych w obrębie jamy ustnej.

Rak jamy ustnej – szanse na całkowite wyleczenie

Przeżywalność osób z wykrytym rakiem jamy ustnej zależy od szybkości rozpoznania zmian chorobowych. Niestety pacjenci często zgłaszają się do leczenia w III i IV stopniu zaawansowania choroby nowotworowej, co znacznie zmniejsza szanse na powodzenie leczenia. W przypadku raka jamy ustnej szanse na pięcioletnie przeżycie wynoszą 80 proc., pod warunkiem, że zostanie on rozpoznany we wczesnym stadium. Statystyki są jednak bezlitosne. Ponad połowa pacjentów z tą chorobą umiera w ciągu pięciu lat od rozpoznania raka. Warto wiedzieć, że ponad 25 proc. przypadków raka jamy ustnej rozwija się wtórnie po pierwszej interwencji z wykorzystaniem technik chirurgicznych, radioterapii czy chemoterapii.

Źródła:

• M. Jankowska, A. Starzyńska, Nowotwory złośliwe jamy ustnej — charakterystyka, diagnostyka, postępowanie, Forum Medycyny Rodzinnej, tom 10, nr 5, s. 111–262, 2016
• A. Kułakowski, A. Skowroński-Gardas, Onkologia Podręcznik dla studentów medycyny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2003
  
• A. Perks, D. Agop Forna, E. Barreira, J. Christophe Fricain, L. Monteiro, M. Diniz Freitas, M. Escudier, N. Forna, Pedro Diz Dios, Piali Das, R. Cook, R. Albuquerque, S. Warnakulasuriya, redakcja wydania polskiego A. Lella, H. Borgiel-Marek, Profilaktyka nowotworów jamy ustnej