Zespół niespokojnych nóg (RLS) – co to jest, przyczyny, objawy, leczenie

Zespół niespokojnych nóg (RLS) zwany też zespołem Wittmaacka-Ekboma to bardzo uciążliwe zaburzenie, które utrudnia spokojny sen i wpływa na samopoczucie w ciągu dnia, powodując uczucie zmęczenia. Nie jest znana dokładna liczba osób chorujących na zespół niespokojnych nóg, ponieważ wiele przypadków pozostaje nierozpoznanych lub nie jest zgłaszanych. Szacuje się, że od 5 do 8% osób dorosłych może cierpieć z powodu zespołu niespokojnych nóg. Wyróżniono kilka czynników, które zwiększają ryzyko występowania objawów zespołu niespokojnych nóg. Zalicza się do nich m.in. wiek średni i podeszły, ciąża (objawy zespołu niespokojnych nóg często pojawiają się w ostatnim trymestrze ciąży), niedobór żelaza oraz niektóre choroby nerek (np. niewydolność nerek). Zespół niespokojnych nóg związany jest z występowaniem skutków ubocznych – potrzeba poruszania kończynami dolnymi w czasie snu wpływa na jakość snu i może prowadzić do przewlekłej bezsenności.

Czym jest zespół niespokojnych nóg (RLS)?

Zespół niespokojnych nóg (RLS, zespół Wittmaacka-Ekboma) jest zaburzeniem neurologicznym, które objawia się występowaniem parestezji, czyli nieprzyjemnych odczuć w obrębie kończyn dolnych, które powodują nieodpartą potrzebę poruszania nogami.

Syndrom niespokojnych nóg może być związany z niektórymi schorzeniami i zaburzeniami w funkcjonowaniu organizmu (wtórny zespół niespokojnych nóg) lub występować bez wyraźnej przyczyny (idiopatyczny zespół niespokojnych nóg). Zdarza się, że za występowanie zespołu Wittmaacka-Ekboma odpowiedzialne są czynniki genetyczne – rodzinne występowanie RLS wskazuje na autosomalny dominujący sposób dziedziczenia. Syndrom niespokojnych nóg to zaburzenie ruchowe, które ma charakter przewlekły i przebiega z okresami nasilenia się nieprzyjemnych dolegliwości oraz okresami remisji.

Zespół niespokojnych nóg – przyczyny

Dokładne przyczyny zespołu niespokojnych nóg nie zostały dotąd poznane. Na podstawie badań i uzyskanych od pacjentów informacji, udało się wyodrębnić kilka czynników, których występowanie zwiększa ryzyko rozwoju tego zaburzenia neurologicznego. Do czynników zwiększających ryzyko występowania uciążliwych objawów RLS zaliczamy m.in.:

• niedokrwistość z niedoboru żelaza,
• niedobór magnezu,
• niedobór witamin z grupy B,
• przyjmowanie leków (np. mirtazapina, fenytoina, węglan litu),
• nagłe odstawienie leków nasennych,
• nagłe odstawienie benzodiazepin,
• uszkodzenia nerwów obwodowych,
• czynniki genetyczne,
• niektóre choroby – RLS często występuje u osób z chorobami nerek (np. niewydolność nerek), cukrzycą oraz chorobami wątroby,
• nadużywanie alkoholu, nikotyny i kofeiny.

Objawy zespołu niespokojnych nóg często występują u kobiet ciężarnych (szczególnie w ostatnim trymestrze ciąży) i ustępują samoistnie kilka tygodni po porodzie, a także osób w średnim i podeszłym wieku. Zwykle pierwsze objawy RLS pojawiają się po 50. roku życia, jednak zdarza się, że zespół niespokojnych nóg diagnozowany jest także u dzieci, młodzieży i młodych dorosłych.

Do najczęstszych przyczyn zespołu niespokojnych nóg zalicza się zaburzenia neurologiczne i choroby somatyczne. Możliwe są też inne przyczyny występowania zespołu niespokojnych nóg oraz czynniki nasilające odczuwane dolegliwości. Są to np. zaburzenia nerwicowe, nieodpowiednio skomponowana dieta i siedzący tryb życia.

Nie zawsze syndrom niespokojnych nóg jest związany z chorobami lub zaburzeniami w funkcjonowaniu organizmu. Zdarza się, że badania diagnostyczne nie ujawniają żadnych nieprawidłowości – w takiej sytuacji najczęściej RLS ma podłoże genetyczne.

Ryzyko, że rozwinie się RLS, wzrasta wraz z wiekiem. Wystąpienie objawów choroby powinno skłonić do wizyty u lekarza i wykonania badań, które pozwolą rozpocząć leczenie choroby podstawowej mogącej wywoływać nieprzyjemne dolegliwości lub leczenie objawowe, które stosowane jest przy zespole niespokojnych nóg, niezwiązanym z innymi schorzeniami.

Zespół niespokojnych nóg – objawy

Główne objawy zespołu niespokojnych nóg RLS to potrzeba poruszania nogami w czasie snu lub odpoczynku w bezruchu, która jest związana z nieprzyjemnymi odczuciami w obrębie kończyn dolnych (np. mrowienie, swędzenie, drętwienie, kłucie, palenie).

Charakterystyczne dla zespołu niespokojnych nóg jest występowanie lub nasilanie się objawów jedynie w spoczynku – nieprzyjemne odczucia ustępują lub znacznie się zmniejszają podczas aktywności. Dolegliwości mogą występować niezależnie od pory dnia, podczas pozostawania w spoczynku, jednak objawy nasilają się wieczorem i w nocy. U osób cierpiących na zespół niespokojnych nóg występuje niepokój ruchowy, objawiający się częstą zmianą ułożenia nóg, potrząsaniem nogami podczas siedzenia i niemożnością pozostawania przez dłuższy czas bez ruchu.

Objawy niepokoju ruchowego oraz nieprzyjemne odczucia w kończynach mogą mieć różne nasilenie. Chwilową ulgę przynosi wykonywanie ruchów nogami lub rozmasowanie mięśni, jednak po chwili parestezje powracają, utrudniając zasypianie oraz wpływając na ciągłość snu.

Ruchy wykonywane kończynami dolnymi przez sen nie są przypadkowe. Często bywają określane jako „kopanie przez sen”. W przypadku większości osób ze zdiagnozowanym zespołem niespokojnych nóg występują powtarzające się, okresowe ruchy kończyn dolnych, które rozpoczynają się od wyprostu palucha i grzbietowego zgięcia stopy, często z towarzyszącym zgięciem w stawach kolanowym i biodrowym. Ruchy w obrębie kończyn dolnych występują w seriach. Dolegliwości ustępują na krótki czas po wykonaniu ruchów kończynami i pojawiają się ponownie wiele razy w ciągu nocy.

Występowanie objawów zespołu niespokojnych nóg wpływa na przebieg poszczególnych faz snu, wydłużając czas zasypiania i czas snu płytkiego, a także powodując częste wybudzanie się w nocy. Co więcej, RLS skraca czas snu głębokiego i snu REM oraz zaburza przebieg procesów nocnej regeneracji. Skutkiem występujących dolegliwości oraz częstego poruszania kończynami dolnymi jest pojawienie się zaburzeń snu w postaci bezsenności. Co ważne – zespół niespokojnych nóg wpływa nie tylko na jakość i komfort snu osoby, u której występuje to zaburzenie ruchowe, ale także śpiącego w tym samym łóżku partnera lub partnerki.

Zespół niespokojnych nóg u dzieci

U dzieci zespół niespokojnych nóg RLS diagnozowany jest stosunkowo rzadko. Objawy zespołu niespokojnych nóg u dzieci niewiele różnią się od objawów, które występują u dorosłych. Skutki uboczne, związane z zaburzeniami snu u dziecka, mogą w stopniu znacznym wpływać na jego funkcjonowanie.

Dzieci, u których zdiagnozowano zespół niespokojnych nóg, często odczuwają senność w ciągu dnia, mają problem ze skupieniem uwagi na wykonywanych czynnościach oraz trudności z przyswajaniem wiedzy podczas zajęć lekcyjnych.

Czy istnieje test na zespół niespokojnych nóg? Jak rozpoznać RLS?

Diagnostyka zespołu niespokojnych nóg opiera się na potwierdzeniu występowania charakterystycznych objawów tego zaburzenia ruchowego. Na etapie diagnostyki wykonywane są badania, które pozwalają wykryć choroby przyczyniające się do występowania parestezji. Obecnie zatem nie istnieje test na zespół niespokojnych nóg, który pozwoli na jednoznaczne rozpoznanie RLS.

Podstawowe badania diagnostyczne to m.in. pozwalające wykryć niedokrwistość związaną z niedoborem żelaza badania krwi, badanie stężenia glukozy na czczo, badanie w kierunku niedoboru magnezu, a także pozwalające wykryć choroby nerek badanie moczu. Niezbędne może być również wykonanie badań neurologicznych. W zależności od wyników badania krwi i moczu mogą zostać zlecone także inne badania np. w kierunku chorób wątroby.

Sposoby na zespół niespokojnych nóg. Leczenie RLS

W przypadku zespołu niespokojnych nóg leczenie dobierane jest do jego przyczyny. W przypadku wtórnego zespołu niespokojnych nóg, który związany jest z chorobami somatycznymi, niezbędne jest rozpoczęcie leczenia choroby podstawowej. Przykładowo: zespół niespokojnych nóg, który związany jest z niedokrwistością i niedoborem żelaza, leczony jest za pomocą leków zawierających żelazo i odpowiedniej diety.

W przypadku braku chorobowego podłoża RLS, a także braku skuteczności terapii stosowanych w przypadku wtórnego zespołu niespokojnych nóg, mogą zostać zastosowane leki dopaminergiczne lub leki przeciwpadaczkowe. W niektórych przypadkach stosowane są leki opioidowe.

Leczenie farmakologiczne zespołu niespokojnych nóg rozpoczynane jest u pacjentów, u których objawy RLS wpływają na jakość snu, utrudniając zasypianie i przyczyniając się do występowania zaburzeń snu. Zespół niespokojnych nóg, którego objawy nie są bardzo nasilone, nie wymaga leczenia farmakologicznego.

Domowe sposoby na zespół niespokojnych nóg

Niefarmakologiczne sposoby redukcji objawów zespołu niespokojnych nóg to m.in.:

• regularna aktywność fizyczna,
• stosowanie bogatej w witaminy i minerały diety,
• rezygnacja ze spożywania alkoholu oraz napojów z kofeiną i rzucenie palenia papierosów,
• suplementacja żelaza, magnezu, witamin z grupy B i witaminy C,
• masaż nóg oraz ciepła kąpiele przed snem.

Objawy zespołu niespokojnych nóg powinny zostać skonsultowane z lekarzem, który zleci wykonanie badań w kierunku chorób somatycznych. Bagatelizowanie objawów wskazujących na RLS oraz rezygnacja z badań diagnostycznych może doprowadzić do zaostrzenia się przebiegu choroby podstawowej i wystąpienia powikłań. Szacuje się, że nawet u 50% pacjentów zespół niespokojnych nóg związany jest z zaburzeniami neurologicznymi lub chorobami somatycznymi, które wymagają odpowiedniego leczenia.

Źródła:

• Bogucki A.S., Zespół niespokojnych nóg, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2010
• J. Jasionowska, A. Skiba, P. Gałecki, Zespół niespokojnych nóg, Medycyna po Dyplomie, grudzień 2019
• Szady J., Sławek J., Zespół niespokojnych nóg — epidemiologia, diagnostyka i terapia, Polski Przegląd Neurologiczny, 2(4), s. 193–202, 2006
• W. Kozubski, Neurologia – kompendium, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2014
• Andrzej Szczeklik, Choroby wewnętrzne, Tom II, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków, 2006