Choroby jamy ustnej – przyczyny, objawy i leczenie. Budowa i funkcje jamy ustnej

Jama ustna to jeden z otworów ciała, którymi do wnętrza organizmu wnikają chorobotwórcze patogeny. Choroby jamy ustnej kojarzymy najczęściej z chorobami zębów, dziąseł oraz przyzębia. Niestety często nie zdajemy sobie sprawy, że stan zdrowia uzębienia, wpływa na stan zdrowia błony śluzowej jamy ustnej oraz gardła; nieleczone choroby stomatologiczne wpływają również na ogólną kondycję organizmu. Do najczęściej diagnozowanych chorób jamy ustnej zaliczamy m.in. kandydozę jamy ustnej, afty, halitozę (nieświeży oddech) i język geograficzny. Poważne choroby jamy ustnej np. stany przedrakowe i nowotwory jamy ustnej często rozwijają się bezobjawowo, co wpływa na rokowania pacjentów, jednak można wykryć je we wczesnym stadium, pamiętając o systematycznych wizytach w gabinecie stomatologicznym.

Tymczasem według danych zawartych w „Globalnym raporcie o stanie zdrowia jamy ustnej” aż 45 proc. (czyli ponad 3,5 miliarda ludzi) ma problemy ze zdrowiem jamy ustnej. W ciągu ostatnich 30 lat liczba przypadków chorób jamy ustnej wzrosła o miliard.

Budowa i funkcje jamy ustnej

Jama ustna jest pierwszym elementem składowym układu pokarmowego. Zbudowana jest z jamy ustnej właściwej i przedsionka, które rozdzielają dolne i górne zęby. Pośród części jamy ustnej znajduje się: szpara ustna (górna i dolna warga ust), podniebienie twarde i miękkie, dno jamy, język, ślinianki i zęby. Na całym jej obszarze znajduje się różnej grubości nabłonek. Wnętrze jamy ustnej wyściela cienka i bogato ukrwiona błona śluzowa.

Jakie funkcje pełni jama ustna? Są to m.in.:

• rozdrabnianie i przegotowanie pokarmów do połknięcia,
• wstępne trawienie pokarmów,
• odczuwanie smaku,
• formowanie dźwięków,
• pobieranie powietrza i umożliwienie oddychania,
• ochrona przed patogenami.

Jakie objawy mogą wskazywać na choroby jamy ustnej?

Choroby jamy ustnej mogą wywoływać różne symptomy. Zaliczamy do nich m.in.:

• dolegliwości bólowe,
• zmianę zabarwienia błony śluzowej jamy ustnej,
• pieczenie błony śluzowej jamy ustnej,
• plamki i wypełnione płynem surowiczym pęcherzyki na błonie śluzowej jamy ustnej,
• obrzęk języka,
• pieczenie języka,
• bolesne nadżerki (np. na błonie śluzowej policzków),
• owrzodzenia jamy ustnej,
• nieprzyjemny zapach z ust,
• obrzęk dziąseł,
• powiększenie węzłów chłonnych,

W przebiegu niektórych chorób jamy ustnej pojawia się podwyższona temperatura ciała, a także np. ból i pieczenie podczas przełykania, suchość i drapanie w gardle. Objawy wskazujące na choroby jamy ustnej utrudniają spożywanie pokarmów i przyjmowanie płynów, czego skutkiem jest utrata apetytu. Jeżeli stany zapalne mają charakter nawracający i nie są w odpowiedni sposób leczone, to mogą doprowadzić m.in. do poważnych niedoborów żywieniowych.

Pojawienie się niepokojących zmian na błonie śluzowej jamy ustnej jest wskazaniem do pilnej konsultacji z lekarzem!

Jakie czynniki chorobotwórcze oddziałują na jamę ustną?

Delikatna śluzówka jamy ustnej narażona jest na kontakt z różnymi czynnikami chorobotwórczymi. Przez jamę ustną wnikają do organizmu m.in. bakterie i wirusy, które w sprzyjających warunkach, wywołują stan zapalny jamy ustnej. Spożywając pokarmy oraz pijąc napoje, narażamy błonę śluzową jamy ustnej na kontakt z alergenami, a także nagłe zmiany temperatury, które zwiększają ryzyko występowania podrażnień oraz osłabienia naturalnej bariery ochronnej. Inne czynniki, które wpływają na stan zdrowia jamy ustnej, to m.in.:

• palenie papierosów i nadużywanie alkoholu – substancje z używek wpływają na zdrowie zębów, wywołują stan zapalny dziąseł oraz zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, a także zwiększają ryzyko rozwoju nowotworów jamy ustnej i raka gardła;
• urazy mechaniczne – uszkodzenia błony śluzowej jamy ustnej w postaci otarć i ranek, które mogą powstać np. na skutek przygryzienia błony śluzowej po wewnętrznej stronie policzków, noszenia aparatów ortodontycznych i korzystania z niedopasowanych protez zębowych, ułatwiają wnikanie drobnoustrojów;
• próchnica zębów i kamień nazębny;
• choroby zakaźne;
• przyjmowanie niektórych leków – ryzyko rozwoju chorób jamy ustnej zwiększają m.in. wziewne leki na astmę oraz antybiotyki;
• wady zgryzu;
• przewlekły stres,
• zaburzenia i zmiany hormonalne (np. związane z cyklem menstruacyjnym);
• oddychanie przez usta – oddychając przez usta, zwiększamy ryzyko związane m.in. z nadmiernym wysuszeniem błony śluzowej jamy ustnej;
• wrodzone i nabyte upośledzenie odporności.

Choroby jamy ustnej dotyczą osób w każdym wieku. Jednak w poszczególnych grupach wiekowych diagnozowane są nieco inne jednostki chorobowe.

Choroby jamy ustnej mogą rozwinąć się już w okresie niemowlęcym. Zaliczamy do nich m.in. pleśniawki, afty, nadżerki i stany zapalne błony śluzowej jamy ustnej, które związane są z niską odpornością organizmu, ząbkowaniem, a także wkładaniem przez niemowlę do ust brudnych rączek oraz różnych przedmiotów.

Chorobotwórcze bakterie odpowiedzialne są za rozwój próchnicy, która stanowi poważny problem przedstawicieli wszystkich grup wiekowych. Brak odpowiedniego leczenia próchnicy sprzyja rozwojowi chorób błony śluzowej jamy ustnej oraz zapalenia dziąseł, a także wpływa na ogólny stan zdrowia organizmu. Z nieleczoną próchnicą związany jest np. bardzo bolesny ropień zębowy.

Choroby jamy ustnej mogą być także związane z nieprawidłowościami w obrębie kształtującego się zgryzu, brakiem odpowiedniej higieny jamy ustnej, infekcjami sezonowymi, niedoborami żywieniowymi (np. niedobór żelaza lub kwasu foliowego, niedobory witamin z grupy B i niedobór witaminy C) i chorobami ogólnoustrojowymi. Pamiętając o systematycznych wizytach u stomatologa, można nie tylko wyeliminować częsty czynnik ryzyka ich rozwoju, czyli będącą źródłem chorobotwórczych bakterii próchnicę zębów, ale także wykryć niedające objawów zmiany, wskazujące na zagrażające zdrowiu i życiu schorzenia np. nowotwory.

Zapalenie jamy ustnej – rodzaje

Stan zapalny jamy ustnej może mieć różną przyczynę, jednak często objawia się w podobny sposób. Wyróżniamy m.in.:

• zapalenie jamy ustnej o podłożu wirusowym (np. opryszczkowe zapalenie błony śluzowej jamy ustnej),
• zapalenie jamy ustnej o podłożu bakteryjnym,
• grzybicze zapalenie błony śluzowej jamy ustnej (np. ostra i przewlekła kandydoza),
• wysiękowe zapalenie jamy ustnej,
• wrzodziejące zapalenie jamy ustnej,
• aftowe zapalenie jamy ustnej.

Wirusowe zapalenie jamy ustnej – przyczyny, objawy, leczenie

Wirusowe zapalenie jamy ustnej może wywołać:

• zakażenie wirusem ospy wietrznej i półpaśca (VZV),
• zakażenie wirusem opryszczki zwykłej (HSV),
• zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV),
• zakażenie wirusem Epsteina-Barr (EBV),
• zakażenie cytomegalowirusem (CMV).

Wirusowe zapalenie jamy ustnej ma podłoże zakaźne. Objawia się bólem, pieczeniem, obrzękiem, zmianą zabarwienia śluzówki, a także powstawaniem bolesnych pęcherzyków, które są wypełnione płynem surowiczym. W miejscu pękających pęcherzyków mogą tworzyć się bolesne nadżerki i niewielkie owrzodzenia. Zakażenie wirusowe jamy ustnej może poprzedzać np. pojawienie się opryszczki na wargach i w kącikach ust. Wirusowe zapalenie jamy ustnej często przebiega z podwyższoną temperaturą ciała, powiększeniem węzłów chłonnych, swędzeniem lub bólem gardła oraz ogólnym złym samopoczuciem.

Leczenie infekcji wirusowych uwzględnia przyjmowanie leków przeciwwirusowych, a także płukanek o działaniu antyseptycznym, przeciwbólowym i ściągającym.

Bakteryjne zapalenie jamy ustnej – przyczyny, objawy, leczenie

Bakteryjne zapalenie jamy ustnej najczęściej związane jest z chorobami zębów, dziąseł i przyzębia. W niektórych przypadkach zapalenie jamy ustnej o podłożu bakteryjnym ma związek z wniknięciem do jamy ustnej bakterii z zewnątrz.

Nadmierne namnażanie się chorobotwórczych bakterii w jamie ustnej objawia się silnym bólem, obrzękiem chorego miejsca i zaczerwienieniem śluzówki. Niekiedy pojawiają się także nadżerki i owrzodzenia. Jeżeli w jamie ustnej tworzy się ropień, to w okolicy chorego zęba może być odczuwane pulsowanie. Zakażeniom bakteryjnym jamy ustnej mogą towarzyszyć m.in. ogólne złe samopoczucie, podwyższona temperatura ciała, nieprzyjemny zapach z ust oraz powiększenie węzłów chłonnych.

Leczenie zakażeń bakteryjnych uwzględnia zastosowanie antybiotyków, a także eliminację źródła chorobotwórczych drobnoustrojów, czyli leczenie chorób zębów i chorób przyzębia. Wspomagająco stosowane są płukanki i miejscowo działające preparaty o działaniu antyseptycznym, ściągającym i przeciwbólowym. Zakażenia bakteryjne zawsze wymagają specjalistycznego leczenia. Bagatelizowanie objawów choroby (np. leczenie ropnia zęba domowymi sposobami) może doprowadzić do poważnych powikłań, do których zaliczamy np. infekcje zatok i mózgu oraz zapalenie mięśnia sercowego. Na etapie leczenia oraz po jego zakończeniu bardzo ważne jest przestrzeganie zasad higieny jamy ustnej.

Grzybicze zapalenie jamy ustnej – przyczyny, objawy, leczenie

Zapalenie jamy ustnej o podłożu grzybiczym często ma związek z obniżoną odpornością, niedoborami żywieniowymi, zaburzeniami w wydzielaniu śliny oraz długotrwałą antybiotykoterapią. Jeżeli kandydoza jamy ustnej ma charakter nawracający, to warto wykonać badania, które pozwalają wykryć schorzenia ogólnoustrojowe.

Zwykle grzybicze zapalenie jamy ustnej związane jest z nadmiernym namnażaniem się grzybów z rodzaju Candida – kandydozę jamy ustnej wywołuje m.in. gatunek Candida albicans. Grzyby mogą zaatakować język, dziąsła, błonę śluzową wewnętrznej strony policzków, a także podniebienie i gardło. Kandydoza jamy ustnej objawia się białawym lub szarawym nalotem na błonie śluzowej, który swoim wyglądem przypomina zsiadłe mleko. Charakterystyczne dla zakażeń o podłożu grzybiczym jest występowanie niewielkiego krwawienia błony śluzowej w miejscu usunięcia nalotu. Schorzenie wywołuje ból, pieczenie i przekrwienie błony śluzowej.

Leczenie polega na miejscowym stosowaniu preparatów o działaniu przeciwgrzybiczym. Jeżeli leczenie miejscowe okazuje się nieskuteczne, to trzeba przyjmować leki przeciwgrzybicze doustnie. Wspomagająco stosowane są płukanki o działaniu antyseptycznym, ściągającym i przeciwbólowym.

Wysiękowe zapalenie jamy ustnej – przyczyny, objawy, leczenie

Wysiękowe zapalenie jamy ustnej często ma związek z zakażeniem chorobotwórczymi drobnoustrojami, które znajdują się na dłoniach. Dotyczy przede wszystkim niemowląt m.in. w okresie ząbkowania, które wkładają rączki do ust i „smakują” otaczające je przedmioty. Choroba objawia się bólem, pieczeniem, zaczerwienieniem i obrzękiem śluzówki. W przebiegu choroby pojawiają się także ból i zaczerwienienie gardła, podwyższona temperatura ciała i nieprzyjemny zapach z ust. Dolegliwości nasilają się podczas spożywania pokarmów i przyjmowania płynów.

Leczenie wysiękowego zapalenia jamy ustnej uwzględnia stosowanie miejscowo działających preparatów o działaniu przeciwzapalnym, znieczulającym oraz antyseptycznym, które dobierane są do wieku dziecka i podłoża stanu zapalnego.

Wrzodziejące zapalenie jamy ustnej – przyczyny, objawy, leczenie

Przyczyną wrzodziejącego zapalenia jamy ustnej jest reakcja autoimmunologiczna. Objawy choroby częściej występują u kobiet w średnim i podeszłym wieku. Schorzenie powoduje powstawanie bolesnych nadżerek i owrzodzeń w obrębie błony śluzowej policzków, języka, podniebienia i dziąseł. W niektórych przypadkach zmiany chorobowe mogą również występować w obrębie narządów płciowych i spojówek. Choroba przebiega z okresami remisji i zaostrzenia się objawów.

Leczenie wrzodziejącego zapalenia jamy ustnej jest trudne i długotrwałe. Uwzględnia m.in. stosowanie preparatów na bazie chlorheksydyny, leków antymalarycznych i sterydów.

Aftowe zapalenie jamy ustnej – przyczyny, objawy, leczenie

Aftowe zapalenie powszechnie definiuje się jako nawracające owrzodzenia błony śluzowej jamy ustnej. W jego przebiegu pojawiają się niewielkie, bolesne nadżerki, które zlokalizowane są na błonie śluzowej jamy ustnej oraz warg. Przyczyną aftowego zapalenia jamy ustnej najczęściej są choroby zakaźne, które przebiegają z gorączką, przewlekły stres, zaburzenia hormonalne, choroby ogólnoustrojowe, niedobory żywieniowe (np. anemia z niedoboru żelaza lub kwasu foliowego). Rzadziej przyczyną aft są urazy mechaniczne i reakcje autoimmunologiczne.

Leczenie pojedynczych aft w jamie ustnej uwzględnia stosowanie miejscowo działających preparatów, które ułatwiają gojenie, działają antyseptycznie i chronią chore miejsce przed działaniem czynników drażniących, redukując nieprzyjemne dolegliwości. W niektórych przypadkach niezbędne jest zastosowanie antybiotyków lub glikokortykosteroidów. Wspomagająco w leczeniu stosuje się napary ziołowe i inne płukanki o działaniu antyseptycznym, znieczulającym i ściągającym.

Źródła:

• A. Felton, A. Chapman, Zdrowie jamy ustnej, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2011
• A. Kaszuba, Z. Adamski, Leksykon dermatologiczny, Tom 1-2, Wydawnictwo Czelej, 2011
• Jadwiga Banach, Zbigniew Jańczuk, Choroby błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia. Podręcznik dla studentów stomatologii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 1998
• M. Szulc, Grzybicze zapalenie jamy ustnej, Medycyna po Dyplomie, 2020/11