Tężec – jak dochodzi do zakażenia? Objawy, leczenie i zapobieganie tej groźnej chorobie

Tężec to zagrażająca życiu choroba bakteryjna, która atakuje układ nerwowy. Jej nazwa wywodzi się od objawów, które wskazują na zakażenie – u chorych występuje m.in. nadmierne napięcie mięśni, szczękościsk, a także pojawiają się silne skurcze mięśni, które sprawiają, że ciało „tężeje”. Tężec to choroba o ostrym przebiegu, która w wielu przypadkach prowadzi do śmierci. Choć obecnie tężec diagnozowany jest w Polsce bardzo rzadko, bo od wielu lat wykonywane są szczepienia ochronne przeciwko tężcowi, to warto dowiedzieć się więcej na temat tej choroby.

Co ważne – osoby, które przyjęły wszystkie dawki szczepionki przeciwko tężcowi w dzieciństwie i w okresie nastoletnim, powinny co 10 lat wykonywać szczepienie przypominające. Szczepionka na tężec oraz przechorowanie tężca nie daje trwałej odporności!

Tężec – niebezpieczna choroba zakaźna układu nerwowego

Tężec jest chorobą zakaźną, którą wywołują beztlenowe bakterie Clostridium tetani – laseczki tężca. Występują one powszechnie w otoczeniu – znajdują się w glebie, w przewodzie pokarmowym zwierząt, a także w wodzie oraz w kurzu. Bakterie tężca Clostridium tetani wytwarzają przetrwalniki, które są odporne na działanie czynników środowiskowych.

Tężec może mieć różny przebieg i występuje w 4 postaciach klinicznych. Najczęstsza i charakteryzująca się najcięższym przebiegiem jest postać uogólniona tężca (tężec uogólniony), która rozwija się u większości osób zakażonych laseczką tężca.

Inne postacie tężca to:

• postać miejscowa tężca (tężec miejscowy), która charakteryzuje się łagodnym przebiegiem,
• postać czaszkowa (tężec mózgowy) – do zakażenia dochodzi głównie w krajach rozwijających się,
• tężec noworodkowy – jest ostrą chorobą zakaźną o gwałtownym przebiegu.

Jak dochodzi do zakażenia tężcem?

Bezpośrednią przyczyną zachorowania jest kontakt z wytwarzaną przez laseczki tężca toksyną tężcową. Ryzyko zachorowania dotyczy każdego, kto nie jest w pełni uodporniony na tę chorobę. Zachorować na tężec może np. osoba, u której nie zostały wykonane wszystkie szczepienia przypominające – ostatnia obowiązkowa szczepionka przeciw tężcowi podawana jest w 19. roku życia.

Istotne czynniki ryzyka zachorowania na tężec to m.in. wrodzone i nabyte zaburzenia odporności organizmu, a także wykonywanie pracy, która wymusza kontakt z glebą, odpadami komunalnymi, nieczystościami itp.

Do zakażenia dochodzi najczęściej w środowisku pracy oraz w otoczeniu domu np. podczas różnego rodzaju prac ogrodowych, prac ziemnych i budowlanych. Bakterie tężca mogą przedostać się do układu nerwowego poprzez ranę, a nawet niewielkie zadrapanie. Ryzyko zakażenia laseczką tężca zwiększa również praca przy zwierzętach gospodarskich.

Objawy tężca

Tężec nie jest chorobą zaraźliwą – nie przechodzi z osoby na osobę. Objawy inkubacji tężca to od 3 do 21 dni – średnio od momentu zakażenia do wystąpienia pierwszych objawów mija około 10 dni. Okres inkubacji tężca zależy m.in. od rozległości rany, a także jej rodzaju. Im jest krótszy, tym większe jest ryzyko ciężkiego przebiegu oraz związanego z nim zgonu.

Pierwsze objawy tężca to charakterystyczne wyprężenie w okolicy brzucha, a także szczękościsk. Objawy te są spowodowane przez działanie bakterii, które atakują układ nerwowy – działanie wytwarzanej przez laseczkę tężca toksyny tężcowej blokuje zakończenia nerwowe. Kolejnym objawem choroby są bardzo bolesne skurcze mięśni, które obejmują różne grupy mięśniowe. Skurcze powodują trudności w oddychaniu oraz przełykaniu. Na twarzy chorych pojawia się charakterystyczny grymas tzw. uśmiech sardoniczny.

Wraz z postępem choroby skurcze mięśni obejmują ich kolejne grupy w różnych obszarach ciała m.in. mięśnie karku, mięśnie pleców i mięśnie kończyn. W przebiegu choroby obserwowane są również stopniowo wydłużające się napady drgawek, które mogą powodować złamania kości. Drgawki wywoływane są przez bodźce zewnętrzne np. dotyk.

Tężec jest chorobą, która wywołuje nie tylko objawy neurologiczne, ale także objawy miejscowe i objawy ogólne. Do objawów miejscowych zaliczamy dolegliwości w okolicy rany.

Objawy ogólne, które pojawiają się w przebiegu tężca to m.in.:

• bóle głowy,
• zaburzenia krążenia,
• zaburzenia rytmu serca,
• wzmożona potliwość,
• nerwowość,
• uczucie niepokoju.

Choroba często wywołuje również gorączkę, duszności, a także skoki ciśnienia tętniczego.

Tężec jest chorobą, która może doprowadzić do zgonu. Odsetek przypadków śmiertelnych to 10-40%. Ryzyko zgonu wywołanego przez tężec wzrasta u osób niezaszczepionych i starszych, a także dzieci.

Rozpoznanie tężca i leczenie zakażenia

Tężec rozpoznawany jest na podstawie charakterystycznych objawów klinicznych. Im wcześniej zostanie postawiona diagnoza, tym lepsze są rokowania chorego. Leczenie tężca uwzględnia:

• chirurgiczne oczyszczenie rany, które pozwala usunąć martwicze tkanki,
• podanie antybiotyków,
• podawanie immunoglobuliny tężcowej.

Leczenie tężca odbywa się na oddziałach intensywnej opieki medycznej.

Zapobieganie tężcowi

Najważniejszym elementem zapobiegania tężcowi są szczepienia ochronne, które należy wykonywać zgodnie z kalendarzem szczepień. Szczepienie przeciwko tężcowi stanowi element profilaktyki szczepień ochronnych i jest zaliczane do szczepień obowiązkowych.

Do zakażenia tężcem najczęściej dochodzi poprzez kontakt z zakażoną glebą, którą zostanie zabrudzona rana, otarcie naskórka lub zadrapanie. Z tego względu warto pamiętać o niezbędnej ochronie rąk podczas prac ziemnych, którą zapewniają rękawice – rękawice zmniejszają ryzyko urazu i stanowią barierę przed kontaktem zanieczyszczonego podłoża i odchodów zwierząt ze skórą dłoni.

W przypadku ran zanieczyszczonych odchodami zwierząt, śliną lub glebą, a także m.in. ran kłutych i ran szarpanych, odmrożeń oraz oparzeń podawana jest immunoglobulina przeciwtężcowa.

Źródła:

• Gliński Z., Żmuda A., Tężec – ostra neuroinfekcja ludzi i zwierząt, Życie Weterynaryjne 2021, 96(5)
• Dziubek Z., Choroby zakaźne i pasożytnicze, Wydawnictwo PZWL, Warszawa 2010
• gov.pl
• szczepienia.pzh.gov.pl