Otyłość u dzieci – problem XXI wieku. 10 wskazówek dla rodziców, by zatrzymać tę epidemię

Nadwaga i otyłość dzieci – problem, który przerasta?

Liczba dzieci z nadwagą i otyłością systematycznie rośnie, jednak od kilku lat odsetek maluchów z nieprawidłową, za wysoką masą ciała, zwiększa się w tak szybkim tempie, że stał się problemem określanym mianem epidemii. Dane Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) są niepokojące – według ekspertów około 43 miliony dzieci z nadwagą jest w wieku poniżej 5 lat, a do 2020 r. ponad 60 proc. globalnego obciążenia chorobami będzie wynikiem zaburzeń związanych z otyłością. Z kolei z raportu WHO z 2017 roku można dowiedzieć się, że w ciągu ostatnich 40 lat liczba dzieci i młodzieży otyłych zwiększyła się z 11 mln do 120 mln, czyli aż 11 razy! Niestety, także wiele polskich dzieci ma nadwagę lub otyłość – według Instytutu Żywności i Żywienia w 2016 roku w Polsce było ich 25 proc., a zgodnie z prognozami w 2025 roku będzie ich już 30 proc. Ponadto jak wynika z najnowszego raportu „Health at a Glance” z 2019 roku nadwagę w naszym kraju ma już co trzecia dziewczynka i co czwarty chłopiec w wieku 5-9 lat, co oznacza, że liczba ta od 1990 roku wzrosła ponad dwukrotnie. Podobny wzrost odnotowano w Turcji, na Węgrzech, Słowacji i w Słowenii, a największy odsetek dzieci z nadwagą i otyłością w tym wieku odnotowano w Stanach Zjednoczonych, we Włoszech i w Nowej Zelandii (dzieci z nadwagą i otyłe stanowią tam 42-43 proc.). Należy także podkreślić, że chociaż polskie dzieci w wieku szkolnym tyją zdecydowanie za szybko, to z nadmierną masą ciała borykają się coraz częściej także przedszkolaki oraz dzieci od 1. do 4. roku życia.

Kiedy u dziecka stwierdza się nadwagę, a kiedy otyłość?

Aby sprawdzić, czy dziecko ma nadwagę lub otyłość, wystarczy posłużyć się wskaźnikiem masy ciała BMI. Prawidłowe wartości oraz odchylenia od normy można odczytać z tabel bądź tzw. siatek centylowych, które dopasowane są do płci i wieku dziecka.

Nadwagę u dziecka stwierdza się, gdy BMI jest równe lub większe od 85 centyla oraz mniejsze od 95 centyla, a otyłość, gdy wskaźnik BMI jest równy lub większy od 95 centyla.

Warto pamiętać, że gdy u dziecka zostanie stwierdzona nadwaga (zaburzenie) lub otyłość (choroba), to konieczne jest podjęcie działań, które umożliwią zmniejszenie masy ciała. Rodzice i opiekunowie powinni pamiętać, że nie jest to tylko kwestia estetyki i komfortu dziecka, ale przede wszystkim jego zdrowia, gdyż zwiększona ilość tkanki tłuszczowej wywołuje wiele problemów zdrowotnych.

Przyczyny nadwagi i otyłości u dzieci

Nadwaga i otyłość u dzieci występuje z różnych przyczyn, do których zalicza się przede wszystkim czynniki genetyczne oraz środowiskowe. Nadmierną masę ciała determinują geny, które warunkują m.in. poziom łaknienia oraz szybkość przemiany materii. Nie oznacza to jednak, że skłonność genetyczna zawsze prowadzi u nich do nadwagi i otyłości, a także że istnieje konkretny gen, który odpowiada za nadmierną masę ciała. Oprócz predyspozycji genetycznych muszą występować także niekorzystne czynniki środowiskowe takie jak nieprawidłowe odżywianie, mała aktywność fizyczna, stres oraz niedobór snu. Rzadziej przyczyny nadwagi i otyłości u dzieci mają swoje przyczyny m.in. w chorobach genetycznych (np. zespół Downa, zespół Turnera i zespół Klinefeltera), stosowaniu niektórych leków (np. estrogenów, środków antydepresyjnych, glikokortykosteroidów) oraz zaburzeniach hormonalnych (np. niedoczynności tarczycy).

WAŻNE! W badaniach dr Gilles Plourde opublikowanych w 2006 roku w czasopiśmie „Canadian Family Physician” określono, że jednym z czynników ryzyka wystąpienia otyłości u dzieci jest otyłość rodziców. W przypadku, gdy rodzice chorują na otyłość, ryzyko, że dziecko także zachoruje, wynosi 70 proc.; z kolei u dziecka, gdzie tylko jedno z rodziców jest otyłe, ryzyko wynosi 50 proc., a gdy rodzice są szczupli, ryzyko wynosi 10 proc.

Dlaczego liczba otyłych dzieci rośnie tak szybko?

Sytuacja materialna mieszkańców Polski uległa znacznej poprawie. Rodziców stać na wiele różnorodnych produktów spożywczych, które kupują, często nie czytając ich składów, wartości energetycznej i tym samym wprowadzając je do diety dzieci, sprawiają, że staje się ona niezbilansowana oraz w konsekwencji także niezdrowa. Dodatkowo najmłodsi codziennie stykają się z reklamami produktów, które zachęcają do zakupu, a których spożywane w nadmiarze powoduje m.in. nadwagę, otyłość oraz wiele chorób. Istotne jest także to, że środki masowego przekazu wywołują nienaturalną potrzebę, której zaspokojenie może prowadzić do wdrożenia niezdrowych, zwiększających masę ciała nawyków. Za wzrost liczby otyłych dzieci odpowiada także szybkie tempo życia, które jest związane np. z niejedzeniem śniadania w domu lub zastępowanie pożywnego, drugiego śniadania słodkimi lub słonymi przekąskami ze sklepiku szkolnego. Właściwej masie ciała nie sprzyja także odwożenie i przywożenie dzieci do domu, co bez zwracania uwagi na aktywność fizyczną dziecka poza szkołą, jeszcze bardziej przyczynia się do niezdrowego, siedzącego trybu życia. Dodatkowo w domach zanika regularność spożywania wspólnych posiłków, a także zastępowanie samodzielnego gotowania zamówionymi, mocno przetworzonymi daniami. Dzieci mających nadwagę i otyłość przybywa także dlatego, że wiele z nich unika zajęć wychowania fizycznego w szkole, co potwierdza raport NIK z 2017 roku, z którego wynika, że 33 proc. uczniów ze szkół podstawowych nie chce ćwiczyć na zajęciach WF-u.

UWAGA! Otyli rodzice, często nie zauważają nadwagi lub otyłości u swoich dzieci. Czasami także bagatelizują sytuację, gdyż nie są w stanie przyjąć, że nadmierna masa ciała najprawdopodobniej jest wynikiem błędów żywieniowych i niewłaściwego stylu życia, często całej rodziny.

Czemu tak ważne jest zatrzymanie epidemii otyłości u dzieci?

Otyłość występująca u dzieci, czyli w wieku rozwojowym, ma niekorzystny wpływ na ogólny stan organizmu i jest związana z licznymi powikłaniami oraz schorzeniami. Dzieci, które są otyłe, mają zwiększone ryzyko wystąpienia m.in. nadciśnienia tętniczego i innych chorób układu sercowo-naczyniowego oraz cukrzycy typu 2. U tych dzieci częściej niż u szczupłych występuje niealkoholowe stłuszczenie wątroby, astma oskrzelowa, bezdechy senne i choroba refluksową przełyku, a także bardzo często stwierdza się u nich zespół metaboliczny (schorzenie charakteryzujące się otyłością brzuszną i licznymi zaburzeniami metabolicznymi np. niewłaściwym poziomem glukozy we krwi, cholesterolu itd.). U otyłych dziewcząt może dochodzić do wczesnego dojrzewania płciowego, a także częściej niż u szczupłych występuje zespół policystycznych jajników (PCOS). Istotne jest także to, że otyłe dzieci z dużym prawdopodobieństwem będą chorowały na nią także w wieku dorosłym, co z kolei zwiększa ryzyko m.in. miażdżycy, choroby niedokrwiennej serca, incydentów sercowo-naczyniowych oraz ich powikłań, niepłodności i chorób układu kostno-stawowego.

Otyłość u dzieci może powodować także liczne problemy psychologiczne związane z brakiem akceptacji ciała przez dziecko, a także otyłego przez rówieśników, brakiem pewności siebie, zaburzeniami jedzenia, izolacją, stygmatyzacją i odrzuceniem oraz poważnymi stanami, w tym depresją. Z badań przeprowadzonych w 2001 roku przez dr Falknera i jego zespołu z Uniwersytetu Minnesoty wynika, że już co drugi otyły nastolatek ma umiarkowane lub poważne zaburzenia depresyjne, a u 40 proc. stwierdza się wysoki poziom niepokoju.

WAŻNE! Nadwaga i otyłość u dzieci mogą skrócić długość życia obecnej młodej populacji, dlatego tak istotne jest przeciwdziałanie im i wdrożenie odpowiedniej profilaktyki zarówno u dzieci, jak i u ich rodzin.

O czym powinni pamiętać rodzice, by ich dziecko miało właściwą masę ciała?

Profilaktykę otyłości można rozpocząć już od pierwszych dni życia. Jest to możliwe, gdyż jak dowodzą badania karmienie piersią przez 3-5 miesięcy zmniejsza ryzyko otyłości o 35 proc. u dzieci rozpoczynających szkołę. Jest to znaczące, gdyż mleko matki, w przeciwieństwie do mieszanki modyfikowanej, zawiera liczne składniki regulujące apetyt oraz równowagę energetyczną organizmu. Ważne przy tym jest to, by nie przekarmiać dziecka i tym samym nie stosować karmienia jako idealnego sposobu na uspokojenie dziecka. W późniejszym wieku, gdy dieta dziecka zostanie rozszerzona, zaleca się, by dzieci jadły w spokoju, co w praktyce oznacza, by posiłki były spożywane bez rozpraszaczy typu oglądanie bajek czy w trakcie zabawy. Szczególnie u dzieci młodszych istotne jest także, by nie nagradzać i nie karać ich jedzeniem. Kolejną kwestią jest także zmuszanie dziecka do jedzenia – jeśli nie chce jeść w danym momencie lub nie chce zjeść więcej, nie należy go zmuszać. W przeciwnym razie może doprowadzić to do braku umiejętności rozpoznawania poczucia głodu i nasycenia, co z kolei może skutkować przejadaniem i późniejszą nadwagą lub otyłością. Zapobieganie nadmiernej masie ciała to także wdrażanie odpowiedniej ilości aktywności fizycznej. Należy zachęcać dziecko do spędzania czasu na świeżym powietrzu, najlepiej w ruchu przez 1 godzinę dziennie.

10 wskazówek dla rodziców, którzy chcą zadbać o prawidłową masę ciała członków rodziny

Należy podkreślić, że nadwaga i otyłość to bardzo często problem nie tylko dziecka, ale całej rodziny, dlatego też warto wprowadzić kilka nawyków, które pomogą utrzymać prawidłową masę ciała. Wszyscy w rodzinie:

1. Zadbajcie o zoptymalizowaną dietę opierającą się na regularnym spożywaniu wartościowych posiłków.
   
2. Ograniczcie podjadanie między posiłkami.
   
3. Jedzcie dania na małych talerzach.
   
4. Róbcie zakupy i gotujcie razem.
   
5. Decydujcie co i kiedy jecie, ale nie namawiajcie nikogo, by zjadł więcej niż chce.
   
6. Podczas posiłków wyłączajcie telewizor, radio, telefony i zrezygnujcie z innych rozpraszaczy.
   
7. Nie korzystajcie ze środków transportu, jeśli nie jest to konieczne. Spacer zamiast przejazdu samochodem będzie zdrowszy.
   
8. Spędzajcie czas na świeżym powietrzu, a w szczególności dzieci min. 1 godzinę dziennie bawiąc się w ruchu, nie na siedząco.
   
9. Zadbajcie o relaks i długi sen.
   
10. Rozmawiajcie ze sobą i rozwiązujcie pojawiające się problemy na bieżąco.