IBS – przyczyny, objawy, diagnostyka i leczenie zespołu jelita drażliwego

Zespół jelita drażliwego IBS (zespół jelita nadwrażliwego, irritable bowel syndrome) to coraz częściej diagnozowane, bardzo uciążliwe, czynnościowe zaburzenie funkcjonowania przewodu pokarmowego. Złożone podłoże dolegliwości oraz różny przebieg schorzenia sprawiają, że diagnostyka zespołu jelita drażliwego jest trudna i długotrwała, bo wymusza wykluczenie innych schorzeń, które wywołują podobne objawy.

Co to jest zespół jelita drażliwego IBS?

Ból brzucha, zaparcia i biegunki to częste objawy, które mogą być wywoływane przez różne czynniki. Jedną z ich przyczyn może być zespół jelita drażliwego.

Zespół jelita drażliwego IBS jest przewlekłą chorobą układu pokarmowego, która przebiega z okresami zaostrzenia się objawów oraz ich remisji. IBS bywa także nazywany zespołem jelita nadwrażliwego, bo uciążliwe objawy pojawiają się na skutek oddziaływania na układ pokarmowy różnych czynników, które u większości osób nie wywołują nieprzyjemnych dolegliwości.

Czynnościowe zaburzenie pracy układu pokarmowego dotyczy sporego odsetka ludzkiej populacji. Częstość występowania IBS zwiększa się w krajach wysoko rozwiniętych, dotycząc nawet 20% populacji. Najczęściej zespół jelita drażliwego IBS diagnozowany jest w Ameryce Północnej. Dane dotyczące częstości występowania zespołu jelita drażliwego różnią się m.in. ze względu na przyjęte kryteria diagnostyczne.

Brak jest danych epidemiologicznych, które pozwoliłyby dokładnie określić, ilu mieszkańców Polski cierpi z powodu zespołu jelita drażliwego, bo wielu chorych nie poddaje się badaniom diagnostycznym, które pozwalają wykryć przyczynę nawracających dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Szacuje się, że objawy zespołu jelita drażliwego, które diagnozowane są z uwzględnieniem Kryteriów Rzymskich IV, występują u około 11-15% Polaków.

Zespół jelita drażliwego IBS jest schorzeniem, które ma związek z interakcją pomiędzy mózgiem i jelitami, czego skutkiem jest nadwrażliwość trzewna. Może być również wywołany przez inne czynniki m.in. czynniki jelitowe, do których zaliczamy np. nieżyt żołądkowo-jelitowy – w tym przypadku rozwija się poinfekcyjny zespół jelita drażliwego.

W zespole jelita drażliwego dominują objawyIBS ze strony przewodu pokarmowego, jednak zaburzenia związane z zespołem jelita drażliwego, wywołują również objawy ze strony innych układów, które nie są kojarzone z zaburzeniami w funkcjonowaniu jelit.

Zespół jelita drażliwego IBS to choroba przewlekła, która znacząco utrudnia codzienne funkcjonowanie. Podobne objawy mogą również wywoływać inne schorzenia przewodu pokarmowego, dlatego zawsze niezbędna jest wnikliwa diagnostyka. Doświadczając dolegliwości typowych dla IBS, nie można ich bagatelizować i samodzielnie stawiać diagnozy, bo ból brzucha, biegunki, zaparcia oraz inne zaburzenia ze strony układu pokarmowego, mogą być również objawem bardzo poważnych schorzeń np. nowotworów. Bardzo często objawy IBS są mylnie brane za objawy nietolerancji pokarmowych.

Jakie są przyczyny zespołu jelita drażliwego?

Wszystkie przyczyny IBS nie zostały poznane. Wyodrębniono jednak czynniki, które odgrywają istotną rolę w rozwoju zaburzeń funkcjonowania przewodu pokarmowego. To przede wszystkim czynniki psychospołeczne, które oddziałują na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego, zmieniając modulację szlaków sensorycznych oraz powodując spadek aktywacji szlaku inhibitorów bólowych. Oddziaływanie na osi mózg – jelita powodują m.in. zaburzenia regulacji autonomicznej, które nie tylko wywołują uciążliwe objawy, ale także nasilają występujące dolegliwości, prowadząc do zaostrzenia się przebiegu choroby.

Inne czynniki, które powodują zaburzenia w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego typowe dla IBS to:

• czynniki genetyczne – zespół jelita drażliwego jest chorobą, która występuje rodzinnie,
• zaburzenia mikrobioty jelit,
• stosowanie diety bogatej w żywność wysoko przetworzoną,
• stan zapalny w obrębie narządów przewodu pokarmowego o ostrym i przewlekłym przebiegu,
• czynniki infekcyjne np. stany zapalne jelit i żołądka, a także zaburzenia prowadzące do nadmiernego rozwoju patogennej mikroflory przewodu pokarmowego.

Na skutek oddziaływania czynników, które prowadzą do rozwoju zespołu jelita drażliwego, dochodzi także do interakcji na osi jelito – układ immunologiczny, której skutkiem jest zmieniona czynność ruchowa i wydzielnicza jelit oraz nadwrażliwość trzewna. Czynniki wywołujące zespół jelita drażliwego powodują uciążliwe objawy, do których zaliczamy m.in.:

• ból lub inny dyskomfort w jamie brzusznej,
• zmianę konsystencji stolca,
• zmianę wyglądu stolca,
• zmianę częstości wypróżnień,
• nudności,
• wzdęcia.

Ze względu na spektrum występujących objawów wyróżnia się cztery postaci (typy) zespołu jelita drażliwego. Postaci zespołu jelita drażliwego to:

• zespół jelita drażliwego z dominującą biegunką,
• zespół jelita drażliwego z przewagą zaparć,
• mieszany zespół jelita drażliwego,
• niesklasyfikowany zespół jelita drażliwego.

Zespół jelita drażliwego IBS jest bardzo uciążliwą dolegliwością, której objawy mogą znacząco utrudniać normalne funkcjonowanie, wpływając na każdą sferę życia. Osoby zmagające się z tą przewlekłą chorobą przewodu pokarmowego, często wycofują się z normalnego życia, rezygnując z aktywności fizycznej i kontaktów towarzyskich, a także mają problemy z wykonywaniem pracy zawodowej, co jest związane z bolesnymi i krępującymi dolegliwościami. Ze względu na znaczne pogorszenie się jakości życia, część chorych, u których IBS przybiera postać ostrą, cierpi dodatkowo z powodu zaburzeń emocjonalnych.

Objawy zespołu jelita drażliwego z dominującą biegunką

Objawy zespołu jelita drażliwego zależne są od postaci choroby. Ich nasilenie może cyklicznie się zmieniać. IBS częściej diagnozowany jest u kobiet. Pierwsze objawy zespołu jelita drażliwego zwykle pojawiają się przed ukończeniem 40. roku życia.

Objawy zespołu jelita drażliwego z dominującą biegunką to przede wszystkim luźne lub wodniste stolce. Towarzyszy im skurczowy ból brzucha, który zmniejsza się po defekacji. Bardzo często pojawia się silne parcie na stolec, które wymusza natychmiastowe skorzystanie z toalety. Biegunkową postać IBS można podejrzewać, gdy oddawane są więcej niż 3 luźne lub wodniste stolce na dobę. W przypadku IBS z dominującą biegunką chorzy muszą także zmagać się z krępującymi objawami współtowarzyszącymi np. uczuciem przelewania się w brzuchu i głośnym bulgotaniem w brzuchu.

Objawy zespołu jelita drażliwego z przewagą zaparć

W przypadku zespołu jelita drażliwego z przewagą zaparć charakterystycznym objawem jest oddawanie bardzo twardych lub grudkowatych stolców. Częstość wypróżnień znacząco się zmniejsza – kryterium diagnostycznym jest oddawanie mniej niż 3 stolców tygodniowo. Defekacji towarzyszy znaczny wysiłek oraz ból. Często pojawia się uczucie niepełnego wypróżnienia, a także skurczowy ból brzucha i inne dolegliwości w dolnej części brzucha. W postaci zaparciowej IBS nie występują objawy typowe dla postaci biegunkowej.

Objawy mieszanego zespołu jelita drażliwego

Nadwrażliwość jelit w postaci mieszanej objawia się występującymi naprzemiennie biegunkami i zaparciami oraz towarzyszącymi zmianie konsystencji stolca dolegliwościami w postaci skurczowego bólu brzucha, uczucia pełności, wzdęć, nudności. Dolegliwości często nasilają się po spożyciu posiłku i stają się bardziej uciążliwe w sytuacjach stresowych. Zespół jelita drażliwego w postaci mieszanej jest diagnozowany najczęściej, jednak zdarza się, że choroba zmienia swój przebieg, przechodząc z postaci mieszanej w postać z dominującą biegunką lub postać z dominującymi zaparciami.

Objawy IBS, które nie są związane z układem pokarmowym

Diagnostyka pacjentów z IBS często rozpoczyna się od poszukiwania przyczyny dolegliwości, które nie są związane z przewodem pokarmowym.

Do często występujących objawów IBS spoza przewodu pokarmowego zaliczamy m.in.:

• przewlekły ból głowy,
• zawroty głowy,
• bóle pleców,
• przewlekłe zmęczenie,
• objawy urologiczne,
• zaburzenia miesiączkowania,
• ból mięśni,
• ból podczas stosunku.

U wielu chorych przed pojawieniem się objawów IBS występowały zaburzenia osobowości, zaburzenia lękowe lub inne zaburzenia psychiczne. Zaburzenia psychiczne są również następstwem długotrwałego zmagania się z objawami IBS. Chorzy w celu łagodzenia objawów psychicznych o znacznym nasileniu powinni przyjmować np. trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne.

Typowe dla zespołu jelita drażliwego jest częste nawracanie dolegliwości. IBS jest przewlekłą chorobą przewodu pokarmowego, która powinna zostać jak najszybciej zdiagnozowana, aby mogło zostać wdrożone odpowiednie leczenie, które ma na celu łagodzenie dokuczliwych objawów. W łagodzeniu objawów IBS stosowana jest m.in. odpowiednio skomponowana dieta.

Diagnostyka zespołu jelita drażliwego

Na etapie diagnostyki IBS muszą zostać wykluczone inne schorzenia, które wywołują podobne dolegliwości np. nietolerancje pokarmowe, nieswoiste zapalenia jelit, nowotwory, choroby pasożytnicze i choroby bakteryjne układu pokarmowego. Obecnie w diagnostyce IBS stosowane są Kryteria Rzymskie IV, które uwzględniają nie tylko spektrum występujących objawów, ale także czas ich trwania oraz nasilenie.

Leczenie zespołu jelita drażliwego

Leczenie zespołu jelita drażliwego uwzględnia leczenie niefarmakologiczne i leczenie farmakologiczne. Konkretny sposób leczenia dobierany jest m.in. do stopnia nasilenia objawów. Leczenie zespołu jelita drażliwego, który objawia się w łagodny sposób, uwzględnia m.in. postępowanie dietetyczne i zmianę trybu życia, a także stosowanie technik relaksacyjnych, które ułatwiają uspokojenie negatywnych emocji.

Leczenie farmakologiczne w łagodnej postaci IBS często ogranicza się jedynie do stosowania probiotyków, które pomagają redukować czynnościowe i ilościowe zaburzenia mikrobioty jelit. Inne leki odgrywają rolę wspomagającą w umiarkowanej i ciężkiej postaci IBS. Do często stosowanych w leczeniu IBS farmaceutyków zaliczamy m.in. leki rozkurczowe i trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne.

W ciężkiej postaci IBS, której zwykle towarzyszą zaburzenia znacząco utrudniające, a nawet całkowicie uniemożliwiające normalne funkcjonowanie, niezbędne jest leczenie psychologiczne oraz farmakologiczne redukowanie objawów niepokoju, lęku, a także depresji.

Ogólne zalecenia żywieniowe w zespole jelita drażliwego

Postępowanie dietetyczne w zespole jelita drażliwego IBS jest uzależnione od postaci zaburzenia. W przypadku IBS z dominującą biegunką konieczne jest stosowanie diety lekkostrawnej, która jest uboga w błonnik nierozpuszczalny, a także nie dostarcza do organizmu dużej ilości tłuszczów. Błonnik nierozpuszczalny znajduje się m.in. w produktach pełnoziarnistych. Dieta ubogoresztkowa pozwala ograniczyć uporczywe objawy, nie wpływając w drażniący sposób na pracę jelit.

Dieta w IBS z przewagą zaparć powinna zawierać dużo błonnika, który pomaga przyśpieszyć metabolizm, oczyszczając jelita z mas kałowych i regulując procesy trawienne. W tym przypadku spożywane posiłki powinny zawierać zarówno błonnik rozpuszczalny, jak i błonnik nierozpuszczalny.

Ogólne zalecenia żywieniowe dla pacjentów z IBS uwzględniają także regularne spożywanie posiłków, rezygnację ze spożycia potraw tłustych, smażonych i wzdymających, przyjmowanie odpowiedniej ilości wody, rezygnację z napojów z kofeiną, napojów gazowanych i alkoholu.

Dieta w zespole jelita drażliwego powinna być dobierana indywidualnie do potrzeb konkretnego chorego. W mieszanej postaci IBS konieczna jest modyfikacja diety w zależności od rodzaju występujących w danym momencie u chorego objawów.

Co ważne, w przypadku wszystkich postaci IBS konieczna jest eliminacja z diety produktów, które wywołują u pacjenta objawy nietolerancji pokarmowej oraz pokarmów, które nasilają uciążliwe dolegliwości. Zaliczamy do nich np. mleko krowie. W znalezieniu produktów negatywnie wpływających na pracę przewodu pokarmowego pomaga prowadzenie dzienniczka, w którym notowane są spożywane pokarmy i napoje oraz pojawiające się po ich zjedzeniu lub wypiciu dolegliwości.