Trzustka (ang. pancreas) to pojedynczy narząd gruczołowy, zlokalizowany w jamie brzusznej. Jest bardzo ważna dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Choroby trzustki częściej diagnozowane są u osób dorosłych, jednak mogą rozwinąć się również u dzieci. Warto dowiedzieć się więcej na temat budowy, funkcji oraz chorób trzustki, które często wywołują niespecyficzne objawy.
Gdzie znajduje się trzustka?
Trzustka to jeden z gruczołów przewodu pokarmowego. Trzustka położona jest zaotrzewnowo, w górnej części jamy brzusznej, pomiędzy śledzioną a pętlą dwunastnicy, która swą wklęsłością obejmuje prawy koniec trzustki. Trzustka sąsiaduje również z żołądkiem. Produkowane przez ten narząd gruczołowy enzymy trzustkowe uchodzą do dwunastnicy.
Ze względu na położenie trzustki związane z nią dolegliwości bólowe koncentrują się w nadbrzuszu i mogą promieniować do lewego podżebrza oraz pleców.
Budowa anatomiczna trzustki
W budowie anatomicznej trzustki wyróżniamy cztery części:
- głowę trzustki (prawy koniec trzustki),
- trzon trzustki (środkowa część trzustki),
- szyję trzustki (cieśń pomiędzy głową trzustki a trzonem trzustki)
- ogon trzustki (lewy koniec trzustki).
Trzustka to narząd miąższowy o zrazikowej budowie, na którego powierzchni może gromadzić się tłuszcz. Miąższ trzustki zbudowany jest z pęcherzyków wydzielniczych i przewodów wyprowadzających, które tworzą jednostki czynnościowe trzustki (pankreotony). W budowie trzustki wyróżniamy dwie części:
- część wewnątrzwydzielniczą (trzustka wyspowa) – produkuje hormony,
- część zewnątrzwydzielniczą (trzustka pęcherzykowa) – produkuje enzymy trzustkowe i sok trzustkowy.
W budowie zewnętrznej trzustki można również wyróżnić dwie bruzdy na tylnej powierzchni trzustki – bruzdę tętnicy śledzionowej i bruzdę dla żyły śledzionowej, a także przewody odprowadzające sok trzustkowy do dwunastnicy – przewód trzustkowy i przewód trzustkowy dodatkowy. Za unaczynienie trzustki odpowiadają tętnice trzustki i żyły trzustki.
Tętnice trzustki to:
- gałęzie trzustkowe z tętnicy śledzionowej,
- tętnica trzustkowo-dwunastnicza górna,
- tętnica trzustkowo-dwunastnicza przednia,
- tętnica trzustkowo-dwunastnicza tylna,
- gałęzie tętnicy żołądkowo-dwunastniczej,
- gałęzie tętnicy trzustkowo-dwunastniczej dolnej.
Żyły trzustki to:
- żyły trzustkowo-dwunastnicze;
- drobne żyły trzustkowe.
Za unerwienie trzustki odpowiadają włókna współczulne splotu trzewnego i włókna przywspółczulne nerwu błędnego.
Jakie funkcje pełni trzustka?
Trzustka pełni dwie funkcje – wewnątrzwydzielniczą i zewnątrzwydzielniczą. Funkcja wewnątrzwydzielnicza trzustki polega na wytwarzaniu hormonów oraz uwalnianiu ich do krwiobiegu. Funkcja zewnątrzwydzielnicza trzustki polega na produkcji i wydzielaniu soku trzustkowego oraz enzymów trzustkowych. Funkcje trzustki są kontrolowane przez hormony (noradrenalina, adrenalina), a także syntetyzowany w neuronach cholinergicznych neuroprzekaźnik (acetylocholina).
Wysepki trzustkowe wydzielają hormony trzustkowe – insulina, glukagon – które biorą udział m.in. w przemianach węglowodanów. Enzymy wydzielane przez trzustkę to m.in. lipaza, amylaza i trypsyna. Biorą one udział w trawieniu tłuszczów, węglowodanów i białka. Sok trzustkowy to sok trawienny, który także uczestniczy w trawieniu białek, tłuszczów i węglowodanów.
Czynniki, które zwiększają ryzyko rozwoju chorób trzustki
Zaburzenia w funkcjonowaniu trzustki często mają związek z naszym trybem życia i szkodliwymi nawykami. Do intensywnej pracy zmusza trzustkę nieodpowiednio skomponowana dieta. Na zdrowie trzustki w negatywny sposób wpływa częste spożywanie tłustych, ciężkostrawnych i smażonych potraw, stosowanie diety bogatej w cukry proste oraz stosowanie diety wysokobiałkowej. Trzustce szkodzą również używki – palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu to najczęściej wymieniane czynniki rozwoju raka trzustki.
Ryzyko rozwoju chorób trzustki zwiększa też obciążenie genetyczne – osoby, których bliscy krewni cierpieli na choroby trzustki, powinny szczególnie dbać o zdrowie tego organu i regularnie się badać.
Inne czynniki, które sprzyjają chorobom trzustki to m.in. nadwaga i otyłość, stosowanie niektórych leków (np. leków moczopędnych, leków steroidowych i leków przeciwpadaczkowych), przewlekły stres, choroby pęcherzyka żółciowego (np. polipy pęcherzyka żółciowego) i choroby dróg żółciowych (np. kamica pęcherzyka żółciowego), zakażenia wirusowe (np. zakażenie wirusem świnki), nadczynność przytarczyc, przewlekła niewydolność nerek i urazy mechaniczne jamy brzusznej. W niektórych przypadkach przyczyną choroby trzustki jest reakcja autoimmunologiczna. Zdarza się, że nie można ustalić przyczyny choroby trzustki i wówczas mamy do czynienia z chorobą idiopatyczną, czyli chorobą, która rozwija się spontanicznie.
Objawy chorób trzustki
Zaburzenia w pracy trzustki wywołują przede wszystkim objawy ze strony przewodu pokarmowego, które koncentrują się w obrębie jamy brzusznej, jednak chora trzustka może także wywoływać np. objawy skórne.
Często zgłaszane przez pacjentów z chorą trzustką objawy chorobowe to m.in.:
- dolegliwości bólowe – ból brzucha powyżej pępka oraz ból brzucha promieniujący pod lewe żebro i do kręgosłupa piersiowego,
- uczucie pełności w jamie brzusznej – uczucie dyskomfortu w jamie brzusznej pojawia się po tłustym posiłku,
- nudności,
- biegunki,
- wzdęcia i gazy,
- świąd skóry,
- osłabienie,
- wzrost stężenia glukozy we krwi,
- spadek masy ciała,
- zmiany skórne w postaci rumienia wędrującego oraz plamistej wysypki.
Sygnały alarmowe ze strony trzustki, które powinny skłonić do wykonania badań, to m.in.:
- pogarszające się samopoczucie,
- przewlekłe lub nawracające bóle brzucha – ból trzustki może początkowo pojawiać się tylko po ciężkostrawnych i tłustych posiłkach,
- tłuszczowe stolce,
- utrata apetytu,
- utrata masy ciała.
Niepokojące objawy, które mogą wskazywać na chorobę trzustki o ostrym przebiegu, to m.in.:
- narastający ból trzustki (ból w nadbrzuszu),
- mdłości,
- wymioty,
- podwyższona temperatura ciała,
- wzmożone pragnienie,
- zaburzenia świadomości,
- spadek ciśnienia tętniczego.
Warto pamiętać, że trzustka narażona jest na działanie różnych czynników, które powodują, że zaczyna chorować. Chorobom trzustki można zapobiegać, dbając o ogólny stan zdrowia i eliminując najczęstsze czynniki ryzyka, np. rzucając palenie tytoniu, rezygnując z częstego picia alkoholu oraz stosowania bogatej w białko, tłuszcze (zwłaszcza nasycone tłuszcze zwierzęce) oraz cukry proste diety.
W przypadku większości chorób trzustki objawem, który skłania do wizyty u lekarza, jest silny ból trzustki, czyli ból w nadbrzuszu.
Najczęstsze choroby trzustki
Najczęściej diagnozowane choroby trzustki to m.in.:
- ostre zapalenie trzustki,
- przewlekłe zapalenie trzustki
- torbiele trzustki.
U rosnącego odsetka dorosłej populacji diagnozowane są choroby autoimmunologiczne trzustki (autoimmunologiczne zapalenie trzustki) oraz rak trzustki. Zaburzenia w funkcjonowaniu trzustki wywołują także schorzenia, które nie są bezpośrednio związane z tym organem np. mukowiscydoza oraz niektóre choroby jelita cienkiego i jelita grubego.
Warto jednak pamiętać, że stan zdrowia trzustki można systematycznie kontrolować, wykonując badania profilaktyczne. Zdrowie trzustki pozwala sprawdzić m.in. pełna morfologia krwi, badanie poziomu enzymów trzustkowych w surowicy krwi lub moczu, a także badanie USG jamy brzusznej.
Ostre zapalenie trzustki
Ostre zapalenie trzustki to szybko rozwijający się stan zapalny trzustki, który może mieć różne podłoże. Najczęściej ostre zapalenie trzustki związane jest z kamicą żółciową lub spożyciem dużej ilości alkoholu. W przebiegu ostrego zapalenia trzustki dochodzi do uszkodzeń tego narządu, naczyń krwionośnych i okolicznych tkanek przez enzymy trzustkowe. W niektórych przypadkach dochodzi do silnej reakcji zapalnej całego organizmu i niewydolności wielonarządowej.
Objawy ostrego zapalenia trzustki to m.in.:
- narastający, oporny na działanie leków ból trzustki,
- nudności,
- wymioty,
- umiarkowana lub wysoka gorączka.
W ostrym zapaleniu trzustki mogą również pojawić się objawy „ostrego brzucha” i objawy wstrząsu. U pacjentów z ostrym zapaleniem trzustki o ciężkim przebiegu występuje zagrożenie życia. Ostre zapalenie trzustki wymaga natychmiastowego rozpoczęcia specjalistycznego leczenia.
Przewlekłe zapalenie trzustki
Przewlekłe zapalenie trzustki powoduje stopniowe i nieodwracalne uszkodzenie trzustki, upośledzając jej funkcjonowanie. Przewlekłe zapalenie trzustki często związane jest z nadużywaniem alkoholu, paleniem tytoniu oraz otyłością i cukrzycą. Objawy wskazujące na przewlekłe zapalenie trzustki stopniowo narastają – początkowo choroba może objawiać się napadowym bólem brzucha, który trwa kilka godzin i ustępuje samoistnie, nawracającymi dolegliwościami gastrycznymi oraz nietolerancją glukozy.
Leczenie przewlekłego zapalenia trzustki ukierunkowane jest na łagodzenie objawów oraz opóźnienie postępu choroby.
Rak trzustki
Nowotwory trzustki dotyczą przede wszystkim osób w średnim i podeszłym wieku, jednak zdarza się, że są także diagnozowane u osób młodych. Nowotwory trzustki stanowią poważny problem współczesnej onkologii, co ma związek z ich agresywnym przebiegiem. Rak trzustki objawia się podobnie jak zapalenie trzustki – wywołuje ból trzustki, dolegliwości gastryczne oraz inne objawy, które związane są z zaburzeniami w funkcjonowaniu trzustki. Nowotwory trzustki mogą rozwinąć się na podłożu zmian zapalnych, które związane są z przewlekłym zapaleniem trzustki. Rak trzustki często ma podłoże genetyczne – jest związany m.in. z mutacjami K-Ras oraz BRCA.
Leczenie raka trzustki jest trudne – uwzględnia leczenie chirurgiczne oraz chemioterapię. Na rokowania pacjentów wpływa stopień zaawansowania choroby i wielkość guza. Tylko niewielu chorych z rakiem trzustki przeżywa pierwszy rok choroby. Większość pacjentów przez cały okres trwania choroby odczuwa dolegliwości – nie tylko bólowe. To także świąd czy nudności i wymioty. Niestety u części chorych, u których został wykryty rak trzustki, możliwe jest jedynie leczenie paliatywne, które pomaga łagodzić związane z chorobą dolegliwości. Pacjenci w stadium terminalnym raka trzustki powinni otrzymywać nie tylko silne leki przeciwbólowe. Warto wiedzieć, że w ostatnich latach przybyło kilka ważnych leków, na temat których uzyskano więcej informacji dzięki próbom klinicznym.
Źródła:
- Szczeklik A., Interna Szczeklika. Podręcznik chorób wewnętrznych, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków, 2013
- Szczeklik A., Choroby wewnętrzne, Tom I, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków, 2005
- Brzozowski T., Konturek Fizjologia człowieka, Wydawnictwo Edra Urban & Partner, Wrocław, 2019
- Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka, Tom II, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2018
- Traczyk W., Fizjologia człowieka w zarysie, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2007
-
Z. Zylicz, Opieka paliatywna nad chorym z rakiem trzustki, Medycyna Paliatywna w Praktyce 2014; 8, 4: 145–151
