Żuchwa (potocznie nazywana dolną szczęką) pełni wiele ważnych funkcji. Jest to ruchoma kość nieparzysta o podkowiastym kształcie, wchodząca w skład twarzoczaszki. Dzięki żuchwie możemy szeroko otworzyć usta oraz spożywać pokarmy stałe. Kość żuchwy odpowiada za pracę mechaniczną jamy ustnej związaną z przeżuwaniem pokarmów, bierze udział w mówieniu i stanowi miejsce mocowania zębów. Choroby żuchwy wywołują bardzo uciążliwe dolegliwości. Dochodzi do nich m.in. na skutek nieleczonej próchnicy.
Żuchwa – budowa i funkcje
Żuchwa jest pojedynczą kością ruchomą, która składa się na twarzoczaszkę. Zbudowana jest z istoty gąbczastej i warstwy zbitej. To najmocniejsza i największa kość twarzy, w której budowie wyróżniamy:
- trzon żuchwy, czyli podkowiasto wygiętą część poziomą,
- dwie symetryczne części pionowe, czyli gałęzie żuchwy.
W budowie trzonu żuchwy wyróżniamy dwa brzegi – górny i dolny oraz dwie powierzchnie – zewnętrzną i wewnętrzną. W górnym brzegu żuchwy znajdują się zębodoły. Dolny brzeg trzonu żuchwy stanowi jej podstawę – jest zaokrąglony i dłuższy od górnego.
W obrębie przedniej powierzchni trzonu żuchwy widoczne są guzy bródkowe i dwa otwory bródkowe, przez które z kanału żuchwy wychodzą nerwy bródkowe i tętnice bródkowe. Najbardziej wystająca część trzonu żuchwy nazywana jest guzowatością bródkową. Na powierzchni wewnętrznej żuchwy znajdują się dołki podjęzykowe (dołek podjęzykowy, dołek podżuchwowy), na których spoczywają gruczoł podżuchwowy i gruczoł podjęzykowy.
Gałęzie żuchwy łączą się z trzonem żuchwy niemal pod kątem prostym. Do czaszki żuchwa umocowana jest dzięki stawom skroniowo-żuchwowym, które współtworzą z kośćmi skroniowymi wyrostki kłykciowe.
Gałąź żuchwy to czterokątna blaszka kostna, która obustronnie wstępuje ku górze – gałąź żuchwy ma dwa wyrostki, dwie powierzchnie i cztery brzegi.
Na powierzchni bocznej gałęzi żuchwy przyczepia się mięsień żwacz. Na powierzchni przyśrodkowej gałęzi żuchwy przyczepia się więzadło klinowo-żuchwowe.
Cztery brzegi gałęzi żuchwy to:
- brzeg górny, który dźwiga dwa wyrostki – wyrostek dziobaty i wyrostek kłykciowy;
- brzeg przedni, który stanowi przyczep mięśnia policzkowego;
- brzeg dolny, który wraz z brzegiem tylnym tworzy kąt żuchwy, służąc za miejsce przyczepu mięśnia skrzydłowego przyśrodkowego i mięśnia żwacza;
- brzeg tylny, który jest zaokrąglony, gruby oraz przykryty ślinianką przyuszną.
Żuchwa człowieka zaczyna kształtować się w 6-7. tygodniu życia płodowego. To kość, która jest odporna na uszkodzenia, jednak w jej budowie możemy wyróżnić „słaby punkt”, który jest bardziej podatny na złamania oraz inne urazy. Do uszkodzenia żuchwy może doprowadzić uderzenie w okolicy kąta żuchwy, czyli w miejscu, w którym pojawiają się zęby mądrości.
Podstawową funkcją żuchwy jest praca mechaniczna, która związana jest z przeżuwaniem pokarmu. Mechanizm funkcjonowania żuchwy uwzględnia początkowo ruch obrotowy, ale w momencie otwarcia ust na szerokość 2-3 cm pojawia się tak zwany ruch saneczkowy. Podczas dalszego otwierania ust wyczuwalne jest wysunięcie żuchwy do przodu.
Żuchwa może sprawnie pracować dzięki przyczepionym do jej kości mięśniom. Za wykonywanie ruchów żuchwą odpowiadają aż 32 mięśnie o różnym mechanizmie działania. W przypadku mięśni żuchwy wyróżniamy mięśnie działające antagonistycznie i synergistycznie, czyli mięśnie działające w jednym kierunku i mięśnie działające w różnych kierunkach.
Za ruch żuchwy m.in. podczas rozdrabniania pokarmów, odpowiadają mięśnie. Dzielą się one na:
- mięśnie obniżające żuchwę – mięsień skrzydłowy boczny dolny, mięsień dwubrzuścowy, żuchwowo-gnykowy, mięsień bródkowo-gnykowy;
- mięśnie unoszące żuchwę – mięsień żwacz, mięsień skrzydłowy przyśrodkowy i mięsień skroniowy;
- mięśnie cofające żuchwę – tylne włókna mięśni skroniowych, przyśrodkowe włókna mięśni żwaczy, mięśnie dwubrzuścowe, mięśnie bródkowo-gnykowe i mięśnie żuchwowo-gnykowe;
- mięśnie skręcające – jednostronnie kurczący się mięsień skrzydłowy boczny dolny i mięśnie współdziałające m.in. mięsień żuchwowo-gnykowy, który znajduje się z tej samej strony. Ruch powrotny wykonywany jest z pomocą mięśni skrzydłowych – przyśrodkowych i/lub mięśni żuchwowo- gnykowych.
Żuchwa narażona jest na różne choroby. Ból żuchwy nie jest związany jedynie z urazami oraz chorobami stomatologicznymi, które są najczęstszą przyczyną odczuwania dolegliwości bólowych nie tylko w obrębie żuchwy, ale także szczęki. W obrębie żuchwy mogą rozwinąć się m.in. choroby nowotworowe, jednak są one zaliczane do grupy nowotworów rzadkich. Dolegliwości bólowe żuchwy częściej powodują nieprawidłowości w stawie skroniowo-żuchwowym, choroby zębów, a także schorzenia m.in. uszu.
Jakie choroby powodują ból żuchwy?
W obrębie narządu żucia mogą rozwinąć się różne schorzenia m.in. z grupy dysfunkcji mięśni żuchwy. Nieprawidłowości w obrębie kości żuchwy i stawów skroniowo-żuchwowych mogą powodować nie tylko ból żuchwy, ale także np. bóle głowy i szumy uszne.
Ból żuchwy najczęściej powoduje ból zęba, który związany jest z postępującą próchnicą. Warto wiedzieć, że zaniedbanie zdrowia jamy ustnej może doprowadzić do poważnych powikłań. Zaliczamy do nich nie tylko możliwość rozprzestrzenienia się groźnych bakterii w organizmie, ale także zwiększone ryzyko rozwoju nowotworów jamy ustnej m.in. w obrębie kości żuchwy.
Ból żuchwy w okolicy stawu skroniowo-żuchwowego u młodych dorosłych może być związany z różnymi patologiami w obrębie „zębów mądrości”, które często rosną w niewłaściwym kierunku lub ich wzrost jest zatrzymany.
Ból w obrębie stawu skroniowo-żuchwowego często ma związek z nadmiernym napięciem nerwowym i jest wywołany przez zgrzytanie zębami i nadmierne zaciskanie zębów, co nie pozostaje bez wpływu na funkcjonowanie mięśni żuchwy.
Niekiedy dochodzi do zablokowania stawu skroniowo-żuchwowego, co powoduje niemożność wykonywania ruchów żuchwą. Blokada stawu skroniowo-żuchwowego może mieć związek z nadmiernym napięciem mięśni żuchwy, które spowodowane jest stresem. Silny ból i blokada w stawie może pojawić się np. podczas ziewania.
Inną chorobą, której objawy dotyczą stawu skroniowo-żuchwowego, jest zespół Costena – inaczej zespół bolesnego stawu skroniowo-żuchwowego. W tym przypadku ból żuchwy początkowo może pojawiać się tylko podczas przeżuwania, ale z czasem zaczyna dokuczać przez cały czas, promieniując m.in. do skroni i karku. Dolegliwościom bólowym towarzyszą trzaski w stawie, napięcie mięśni, ból głowy, a także szumy uszne.
Ból żuchwy może być również spowodowany urazem mechanicznym o różnym podłożu np. uderzeniem. Urazom żuchwy zwykle towarzyszy silny ból i obrzęk twarzy. Nie można bagatelizować objawów, które wskazują na uraz żuchwy, bo mogło dojść do złamania. Dolegliwości bólowe można doraźnie złagodzić, stosując zimne okłady.
Inne choroby żuchwy to m.in. wady zgryzu, do których zaliczamy np. tyłożuchwie i przodożuchwie (przerost żuchwy), wskazujący na różne zaburzenia i choroby szczękościsk, choroby o podłożu nowotworowym (np. szkliwiak), choroby zapalne, choroby narządu wzroku, choroby uszu (np. zapalenie ucha środkowego), a także nieprawidłowości w obrębie nerwów.
W niektórych przypadkach ból w obrębie żuchwy może wskazywać na zawał mięśnia sercowego. W tym przypadku pojawiają się także inne objawy np. w obrębie klatki piersiowej i kończyny górnej, jednak nie każdy zawał przebiega w taki sam sposób.
Czytaj też:
Dlaczego zęby mądrości pojawiają się dopiero w dorosłości? Naukowcy mają odpowiedźCzytaj też:
Wady zgryzu – rodzaje, przyczyny, powikłania i leczenie
Źródła:
- Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka, Tom I, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004
- Sokołowska- Pituchowa J., Anatomia człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2020
- Górecka M., Pihut M., Ferendiuk E., Charakterystyka schorzeń stawów skroniowo-żuchwowych, Forum Stomatologiczne, s. 63-66, 1/2016/XLIV