Jajniki

Jajniki to najważniejsze z narządów układu rozrodczego kobiety, które są odpowiednikiem męskich jąder. Prawidłowe funkcjonowanie jajników warunkuje m.in. możliwość zajścia w ciążę (produkcja komórek jajowych) oraz wpływa na ogólną kondycję organizmu i jakość życia seksualnego (produkcja żeńskich hormonów płciowych).

Gdzie znajdują się jajniki?

Jajniki to bardzo ważne narządy rozrodcze, które leżą po obu stronach macicy w tzw. dołkach jajnikowych. Dołki jajnikowe znajdują się przy bocznych ścianach macicy mniejszej, wewnątrz jamy otrzewnej. Prawy jajnik i lewy jajnik nie są ułożone symetrycznie – u większości kobiet lewy jajnik jest wysunięty do przodu.

Jajniki utrzymywane są w prawidłowym położeniu za pomocą więzadła właściwego jajnika i więzadła wieszadłowego jajnika, które jest częścią więzadła lejkowo-miednicowego. Za prawidłowe położenie jajników odpowiadają również strzępek jajnikowy i krezki, w których znajdują się naczynia i nerwy zaopatrujące jajniki.

Prawidłowa budowa i czynność jajników wpływają na płodność kobiety oraz gospodarkę hormonalną, której zaburzenia prowadzą do występowania wielu nieprawidłowości w funkcjonowaniu organizmu.

Jajniki – budowa anatomiczna

W budowie anatomicznej jajników wyróżniamy dwie powierzchnie, dwa brzegi i dwa końce, czyli:

• powierzchnię przyśrodkową (powierzchnia wolna) i powierzchnię boczną (powierzchnia przylegająca do dołka jajnikowego),
• brzeg tylni (brzeg wolny), brzeg przedni (brzeg krezkowy),
• koniec jajowodowy (górny) i koniec maciczny (dolny).

Od zewnątrz jajniki pokryte są jednowarstwowym nabłonkiem płciowym. W ich budowie wyróżniamy część rdzenną (wewnętrzną) i część korową (zewnętrzną). Rdzeń jajnika jest bogato unaczyniony i ma za zadanie odżywianie warstwy miąższowej. Kora jajnika odpowiada za produkcję oraz dojrzewanie znajdujących się w pęcherzykach jajnikowych komórek jajowych. W części korowej zmagazynowane są komórki jajowe w różnych stadiach dojrzewania.

Na początkowym etapie życia dziewczynki jajniki są bardzo małe i mają gładką powierzchnię. Struktura powierzchni i wielkość jajnika zaczynają zmieniać się pod wpływem oddziałujących na organizm w okresie dojrzewania hormonów płciowych. W okresie pokwitania jajniki zaczynają się powiększać i stają się bardziej pofałdowane. W okresie maksymalnej płodności jajnik ma około 1 cm grubości, 2-4 cm długości i 1,5-3 cm szerokości oraz waży średnio 5-8 g. U kobiet wkraczających w okres okołomenopauzalny rozpoczyna się proces wygasania czynności jajników, który powoduje, że stają się one mniejsze i mniej pofałdowane. U niektórych kobiet występuje przedwczesne wygasanie czynności jajników, czyli przedwczesna menopauza, która ma związek m.in. z czynnikami genetycznymi.

Od momentu osiągnięcia dojrzałości płciowej do momentu ustania czynności jajników, raz w miesiącu, w jajniku dojrzewa pęcherzyk Graafa, w którym znajduje się gotowa do zapłodnienia komórka jajowa. Dojrzały pęcherzyk Graafa pęka, co skutkuje uwolnieniem komórki jajowej do jajowodu. U kobiet w wieku rozrodczym proces dojrzewania i uwalniania komórki jajowej powtarza się cyklicznie średnio co 28 dni. Moment uwolnienia dojrzałej komórki jajowej nazywamy owulacją. Do owulacji dochodzi w połowie cyklu menstruacyjnego, jednak warto wiedzieć, że na skutek m.in. zaburzeń hormonalnych i chorób jajników cykl menstruacyjny może przebiegać w nieprawidłowy sposób.

Funkcje jajników

Jak już zostało wspomniane, jajnik pełni dwie ważne funkcje:

• funkcje rozrodczą,
• funkcje hormonalną.

Jajniki wytwarzają komórki jajowe i raz w miesiącu uwalniają komórkę jajową zdolną do zapłodnienia oraz wydzielają żeńskie hormony płciowe, do których zaliczamy estrogeny, progesteron i relaksynę. Przez jajniki i korę nadnerczy wydzielane są także hormony typowo męskie – androgeny.

Żeńskie hormony płciowe odpowiadają za rozwój narządów płciowych oraz sterują czynnościami rozrodczymi. Dzięki działaniu hormonów płciowych kształtują się także drugorzędowe i trzeciorzędowe cechy płciowe. Rozrodcza i hormonalna funkcja jajników są ze sobą ściśle powiązane. Kontrolę nad czynnością jajników sprawuje układ podwzgórze-przysadka.

Estrogeny to hormony steroidowe, które w istotny sposób wpływają na funkcjonowanie kobiecego organizmu. Dzięki estrogenom sylwetka dorastających dziewcząt nabiera kobiecych kształtów, szyjka macicy produkuje śluz oraz możliwe jest zagnieżdżenie się zapłodnionej komórki jajowej w błonie śluzowej macicy. Estrogeny oddziałują również na nastrój, popęd seksualny i ogólne samopoczucie.

Progesteron to także hormon steroidowy, którego poziom podwyższa się w czasie owulacji. Progesteron umożliwia zagnieżdżenie się zarodka w macicy oraz odpowiada za prawidłowy rozwój ciąży.

Relaksyna jest hormonem polipeptydowym, którego odpowiedni poziom pozwala utrzymać ciążę oraz odpowiada za laktację. Dzięki relaksynie ciało kobiety może także odpowiednio przygotować się do porodu – hormon ten rozluźnia spojenie łonowe i połączenia kości miedniczych oraz rozszerza szyjkę macicy.

W organizmie kobiety wydzielane są także męskie hormony – androgeny – które odpowiadają m.in. za kształtowanie się męskich narządów rozrodczych, przebieg procesu spermatogenezy oraz poziom libido. Jeżeli w organizmie kobiety wydzielanych jest zbyt dużo męskich hormonów płciowych, to pojawiają się charakterystyczne objawy zaburzeń hormonalnych m.in. owłosienie typu męskiego, zaburzenia miesiączkowania, zmiany skórne w postaci trądziku oraz łysienie androgenowe.

Czynność jajników u kobiet w okresie rozrodczym uwzględnia 3 cyklicznie powtarzające się fazy, czyli:

• fazę pęcherzykową, w której następuje wzrost i dojrzewanie pęcherzyków oraz komórek ziarnistych,
• fazę owulacyjną, w której następuje uwolnienie dojrzałej komórki jajowej z pęcherzyka Graafa,
• fazę lutealną, w której rozwija się ciałko żółte.

Jeżeli nie dojdzie do zapłodnienia uwolnionej z jajnika komórki jajowej, to dochodzi do menstruacji (okresu).

Objawy, które mogą wskazywać na choroby jajników

Choroby jajników mogą przez długi czas rozwijać się bezobjawowo lub skąpoobjawowo. Warto wiedzieć, jakie objawy wywołują najczęstsze choroby jajników. Trzeba także pamiętać o systematycznych badaniach ginekologicznych, które w celach profilaktycznych powinny być wykonywane nie rzadziej niż raz w roku.

Objawów wskazujących na choroby jajników i inne choroby układu rozrodczego nie wolno bagatelizować. Brak odpowiedniego leczenia może doprowadzić do niepłodności oraz spowodować inne powikłania np. zwiększyć ryzyko rozwoju raka jajnika.

Objawy wskazujące na choroby jajnika to m.in.:

• bóle w podbrzuszu (skurczowe bóle brzucha poniżej pępka),
• ból jajników (kłujący, rozpierający lub przeszywający ból po prawej bądź lewej stronie, który może promieniować do pachwiny)
• zaburzenia menstruacyjne,
• problemy z oddawaniem moczu (częste oddawanie moczu, parcie na pęcherz),
• dolegliwości gastryczne (zaparcia, biegunki),
• zgaga,
• ból w klatce piersiowej,
• ból w dole pleców.

Ból jajników, który pojawia się jedynie w okresie owulacji (ból owulacyjny), nie jest objawem chorobowym. Bólowi owulacyjnemu może towarzyszyć plamienie lub skąpe krwawienie z dróg rodnych.

Sygnały alarmowe, które powinny skłonić do natychmiastowej wizyty u lekarza, to m.in.:

• narastający ból podbrzusza,
• tkliwość podbrzusza,
• podwyższona temperatura ciała (stan podgorączkowy, umiarkowana lub wysoka gorączka),
• mdłości,
• wymioty,
• przyśpieszony puls,
• dolegliwości ze strony układu moczowego,
• nieprawidłowa wydzielina z dróg rodnych,
• powiększenie się obwodu brzucha,
• ogólne złe samopoczucie.

Powyższe objawy mogą wskazywać m.in. na ostre zapalenie przydatków i raka jajnika, a także powikłania związane z ciążą pozamaciczną.

Choroby jajników

Zaburzenia czynności hormonalnej jajników powodują liczne zmiany w organizmie kobiety, skutkując m.in. opóźnionym lub przedwczesnym dojrzewaniem, zaburzeniami miesiączkowania, a także przedwczesną menopauzą i pojawieniem się męskich cech fizycznych (wirylizacja).

Najczęstsze choroby jajników to m.in.:

Zespół policystycznych jajników (PCOS) – choroba powoduje zatrzymanie rozwoju pęcherzyka Graafa przed uwolnieniem komórki jajowej. W przebiegu PCOS pęcherzyki zanikają i powstają torbiele jajników, występują zaburzenia miesiączkowania, cykle bezowulacyjne i problemy z płodnością. Zespół policystycznych jajników powoduje również nadmierne przybieranie na wadze, bóle w obrębie miednicy, nadciśnienie tętnicze i zaburzenia w pracy tarczycy. Zespół policystycznych jajników to jedna z częstszych przyczyn niepłodności.

• Ostre zapalenie przydatków (zapalenie jajników i jajowodów) najczęściej ma podłoże bakteryjne – może być powikłaniem nieleczonej lub nieprawidłowo leczonej infekcji intymnej. Objawy zapalenia przydatków to m.in. ból podbrzusza, ogólne osłabienie, upławy, ból w okolicy lędźwiowo-krzyżowej kręgosłupa oraz podwyższona temperatura ciała i wymioty.
• Nowotwór jajnika – to podstępna choroba, która rozwija się u młodych kobiet. Początkowo bezobjawowy przebieg oraz występowanie niespecyficznych objawów (m.in. ze strony przewodu pokarmowego oraz układu moczowego) w zaawansowanym stadium choroby sprawia, że rak jajnika często prowadzi do przedwczesnego zgonu. Ryzyko zachorowania na raka jajnika zwiększa m.in. mutacja genetyczna, która odpowiedzialna jest także za wzrost ryzyka zachorowania na raka piersi.
• Torbiele jajników – powstają, gdy pęcherzyki Graafa nie pękają i zaczynają się powiększać. Najczęściej torbiele jajników rozwijają się bezobjawowo, są wykrywane podczas badań kontrolnych i ulegają samoistnemu wchłonięciu. W niektórych przypadkach osiągają bardzo duże rozmiary, wywołując m.in. bóle brzucha, dolegliwości gastryczne oraz zaburzenia cyklu menstruacyjnego.

Inne choroby jajników to np. pierwotna i wtórna niewydolność jajników oraz przedwczesne wygasanie czynności jajników.

Wykrycie schorzeń jajników umożliwia wykonanie badania USG, na którym widoczne są zmiany chorobowe w różnym stadium rozwoju. Systematyczne wizyty u ginekologa pozwalają uniknąć ryzyka związanego z powikłaniami późno wykrytych chorób jajników oraz w stopniu znacznym wpływają na rokowania pacjentek chorujących na raka jajnika.

Źródła:

• B. Kozak-Pawulska, I. Sudoł-Szopińska, W. Jakubowski, Anatomia prawidłowa i ultrasonograficzna jajnika, w tym obraz zmian zachodzących w trakcie cyklu jajnikowego, Medycyna Rodzinna 2/2007, s. 43-49
• K. Jankowska, Przedwczesne wygasanie czynności jajników, Postępy Nauk Medycznych 12/2014, s. 860-864
• R. Dębski, Ginekologia kliniczna, Tom I-III, Wydawnictwo Elsevier Urban&Partner, Wrocław, 2009
• G. Bręborowicz, Położnictwo i ginekologia, Tom 2, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2020
• Praca zbiorowa, Encyklopedia badań medycznych, Wydawnictwo Medyczne MAKmed, Gdańsk, 1996