Amputacji kończyny towarzyszą silne emocje. Odczuwają je nie tylko pacjenci, ale także lekarze, którzy starają się zrobić wszystko, aby pacjent mógł uniknąć zabiegu. Amputacja ma na celu ratowanie zdrowia i życia pacjenta – amputowane są nie tylko części kończyny i całe kończyny, ale także narządy i części ciała, które zostały np. zaatakowane przez nowotwór i martwicę tkanek.
Amputacja całości lub części kończyny jest traumatycznym przeżyciem, jednak bywa niezbędna. Brak zabiegu może doprowadzić do śmierci pacjenta np. na skutek zakażenia. Osoby po amputacji powinny uzyskać wsparcie psychologiczne, dzięki któremu zmniejsza się ryzyko związane z rozwojem depresji i zaburzeń o podłożu lękowym. Każda amputacja wiąże się z trudną historią pacjenta, dlatego leczenie bólu fantomowego jest skomplikowanym procesem.
Czym jest ból fantomowy?
Ból fantomowy i czucie fantomowe wiążą się z odczuwaniem różnych doznań, choć pojęcia te bywają stosowane zamiennie.
Ból fantomowy, dotyczy mniej niż 5 proc. pacjentów. Zwykle jest oporny na działanie leków i występuje przewlekle – utrzymuje się nawet po upływie 24 miesięcy od amputacji i całkowitym wyleczeniu rany.
Bóle fantomowe nie są związane z procesem gojenia kikuta. Jest to odczucie subiektywne, które z fizjologicznego punktu widzenia jest bólem neuropatycznym. Bóle fantomowe mogą pojawić się również m.in. po amputacji piersi i usunięciu narządu np. dość często występują u pacjentów po resekcji odbytnicy.
Kiedy mamy do czynienia z czuciem fantomowym oraz bólem kikuta?
Po amputacji kończyny mogą pojawić się również bóle w obrębie kikuta, jednak nie są one objawem bólu fantomowego. W tym przypadku mamy do czynienia z uciążliwymi dolegliwościami, które mogą wystąpić na etapie gojenia kikuta i po wygojeniu rany. Ból w obrębie kikuta związany jest najczęściej z powstaniem nerwiaka, a także zapaleniem tkanek.
Czucie fantomowe to iluzoryczne doznanie posiadania nieobecnej części ciała. Związane z nim dolegliwości obejmują m.in. uczucie mrowienia, świąd, pieczenie oraz odczuwanie ciepła i zimna. Czucie fantomowe pojawia się tuż po amputacji kończyny i dotyczy około 97% pacjentów. Trudnym dla pacjentów doświadczeniem jest również odczuwanie ruchów fantomowych – osoba po amputacji czuje, że kończyna fantomowa się porusza. W przypadku czucia fantomowego pacjenci mają także wrażenie, że amputowana kończyna uległa skróceniu i przybliżyła się do kikuta – jest to tzw. efekt teleskopowy.
Przyczyny bólu fantomowego
Bóle fantomowe pojawiają się na skutek dysfunkcji nerwów. Bezpośrednią przyczyną odczuwania przez pacjentów po amputacji bólu fantomowego są procesy przebudowy, które dotyczą nerwów w obwodowym i ośrodkowym układzie nerwowym. Bóle fantomowe często nasilają się pod wpływem stresu i przemęczenia; intensywny ból fantomowy może również pojawiać się na skutek drażnienia kikuta.
Na wystąpienie bólu fantomowego najbardziej narażone są m.in. osoby, u których występują zaburzenia lękowe lub depresja, a także osoby, które przed amputacją odczuwały silny ból. Ból fantomowy częściej występuje u osób, które straciły kończynę lub kończyny na skutek nagłego wypadku. Ryzyko wystąpienia bólu fantomowego zwiększa się, gdy kończyna została zmiażdżona, rozwinęła się martwica tkanek, doszło do amputacji na skutek braku właściwego ukrwienia, a także doszło do amputacji na skutek bardzo zaawansowanego procesu chorobowego.
Bóle fantomowe powodują nieprzyjemne odczucia w miejscu nieobecnej części ciała, co jest przyczyną nie tylko złego samopoczucia fizycznego, ale także pogorszenia się samopoczucia psychicznego.
Leczenie bólu fantomowego
W leczeniu bólu fantomowego istotną rolę odgrywa zaplanowana indywidualnie terapia. Uwzględnia ona dobór metod leczenia i zapobiegania nawrotom bólu, dostosowanych do potrzeb danego pacjenta. Niezbędne jest określenie, czy pacjent faktycznie ma do czynienia z bólem fantomowym w amputowanej kończynie, bo intensywny ból może być również związany np. z korzystaniem z niewłaściwie dobranej protezy, która powoduje odleżyny lub może być wywołany zapaleniem kości.
Strategia leczenia bólu fantomowego uwzględnia leczenie farmakologiczne i leczenie niefarmakologiczne. W celu zapobiegania wystąpieniu bólu fantomowego, o ile jest to możliwe, na 24-48 godzin przed operacją wykonywane jest znieczulenie zewnątrzoponowe. Dzięki znieczuleniu zewnątrzoponowemu pacjent nie odczuwa bólu także w pierwszych dniach po operacji.
W zależności od potrzeb konkretnego pacjenta na etapie leczenia bólu fantomowego stosowane są m.in.:
- leki przeciwdepresyjne,
- fizykoterapia,
- akupunktura i akupresura,
- stymulacja elektryczna,
- terapia behawioralna.
Dobre efekty w leczeniu bólu kończyny fantomowej daje tzw. metoda lustra, która przynosi szybką ulgę, gdy pojawiają się ataki bólu fantomowego. Metoda lustra pozwala na wywołanie iluzji utraconej kończyny i odtwarzanie jej poprawnego korowego obrazu, dzięki któremu ból fantomowy staje się mniej uciążliwy lub całkowicie ustępuje.
Dobór metody leczenia należy do lekarza prowadzącego. Warto korzystać z różnych metod terapeutycznych, dzięki którym możliwa jest nie tylko redukcja objawów ze strony układu nerwowego, ale także poprawa krążenia krwi w obrębie kikuta i redukcja napięcia skurczowego.
Czytaj też:
10 objawów cukrzycy. Zobaczysz je m.in. w ustach
Źródła:
- M. Graczyk i wsp.: „Ból fantomowy — wyzwanie terapeutyczne”. Medycyna Paliatywna w Praktyce 2010, tom 4, nr 1
- B. Hanus i wsp.: „Wybrane metody stosowane w terapii leczenia bólu fantomowego po amputacji kończyny dolnej. Zdrowie człowieka w ontogenezie. Tom I. Aspekty biomedyczne”
- K. Kowal: „Przeżycia fantomowe u osób z deficytem kończyn(y) – perspektywa fenomenologiczna”. Hygeia Public Health 2014, 49(1): 91-97