Makrogruczolak przysadki – przyczyny, objawy, diagnostyka i leczenie

Przysadka mózgowa to bardzo ważny gruczoł wydzielania wewnętrznego. Znajduje się w mózgu, a dokładnie w dole czaszki, który nazywany jest siodłem tureckim. Pod względem pełnionych funkcji przysadka mózgowa współpracuje z podwzgórzem mózgowym.

Wrodzone i nabyte zaburzenia w funkcjonowaniu przysadki mózgowej powodują poważne problemy zdrowotne. W obrębie przysadki mogą powstać patologiczne zmiany o charakterze nowotworowym. Jedną z takich zmian jest gruczolak przysadki mózgowej. Gruczolaki to guzy, które nie tylko uciskają okoliczne tkanki, ale także mogą wydzielać hormony, które zaburzają pracę narządów i układów, wywołując często niespecyficzne objawy chorobowe.

1. Budowa i funkcje przysadki mózgowej

Przysadka mózgowa to jeden z wielu gruczołów wydzielania wewnętrznego, którego nadrzędną funkcją, jest wytwarzanie i uwalnianie do krwiobiegu kilku ważnych hormonów. Gruczoł ten charakteryzuje się niewielkim rozmiarem – ma zaledwie około 1 cm średnicy. Choć w porównaniu do innych struktur mózgu przysadka mózgowa jest dość niepozorna pod względem wielkości, to zaburzenia w jej funkcjonowaniu powodują poważne problemy zdrowotne.

Przysadka mózgowa składa się z trzech części (płatów) – w jej budowie wyróżniamy część przednią, środkową i tylną. Część tylna przysadki mózgowej jest funkcjonalnie związana z podwzgórzem. Oś podwzgórze – przysadka mózgowa warunkuje przebieg wielu procesów biologicznych, odpowiadając m.in. za wydzielanie hormonów nadnerczy i tarczycy.

Przysadka mózgowa znajduje się wewnątrz mózgu, a dokładnie w zagłębieniu kości klinowej, w środkowym dole czaszki. Jest nadrzędnym gruczołem wydzielania wewnętrznego – oznacza to, że jej aktywność hormonalna wpływa na inne gruczoły wydzielania wewnętrznego, warunkując przebieg podstawowych procesów życiowych. Zaburzenia w funkcjonowaniu przysadki mózgowej mogą mieć związek ze schorzeniami wrodzonymi lub nabytymi, powodując np. nieprawidłowości w wydzielaniu hormonu wzrostu. Niedoczynność przysadki mózgowej u niemowląt i dzieci powoduje poważne zaburzenia w rozwoju biologicznym, które objawiają się m.in. karłowatością. Nadmierna aktywność przysadki mózgowej jest związana z nadmiernym wzrostem i przyśpieszoną dojrzałością płciową, prowadząc do gigantyzmu. Zaburzenia w pracy przysadki mózgowej diagnozowane są również u osób dorosłych, będąc skutkiem m.in. rozwoju guza przysadki.

2. Jakie hormony wydziela przysadka mózgowa?

Za wydzielanie hormonów przysadki mózgowej odpowiada jej przedni i środkowy płat. Płat tylny przysadki magazynuje hormony.

W grupie hormonów wydzielanych przez płat przedni przysadki mózgowej znajdują się: hormon wzrostu (GH), prolaktyna (PRL), hormon tyreotropowy (TSH), hormon adrenokortykotropowy (ACTH), hormon luteinizujący (LH), hormon folikulotropowy (FSH) oraz endorfiny (PEA).

Hormony wydzielane przez środkowy płat przysadki mózgowej to m.in. melanotropina (MSH). W grupie hormonów magazynowanych przez płat tylny przysadki mózgowej znajdują się oksytocyna i wazopresyna (ADH).

3. Guz przysadki mózgowej – co warto wiedzieć?

W obrębie przysadki mózgowej najczęściej tworzą się łagodne gruczolaki, jednak zdarza się, że w tej strukturze mózgu powstają także guzy złośliwe, do których zaliczamy np. chłoniaki i glejaki, a także guzy przerzutowe. Są one związane z rozprzestrzenianiem się w organizmie komórek nowotworowych, które powstały w innych narządach lub układach. Wszystkie guzy przysadki mózgowej stanowią około 10% nowotworów pierwotnych, które powstają wewnątrz czaszki.

Gruczolak przysadki mózgowej powstaje z tkanki nabłonkowej. Nie zostały poznane dokładne przyczyny rozwoju tego guza, jednak badania wskazują na związek pomiędzy nieprawidłowymi podziałami komórek oraz czynnikami genetycznymi. Gruczolaki to najczęściej diagnozowane guzy przysadki mózgowej. Większość gruczolaków to nowotwory łagodne, o których istnieniu chorzy dowiadują się przypadkiem np. podczas badań diagnostycznych, wykonywanych w celu wykrycia innych schorzeń. Ze względu na dostęp do zaawansowanej pod względem technologicznym aparatury diagnostycznej możliwe jest wykrycie bezobjawowo rozwijających się gruczolaków, które nazywane są incydentaloma przysadki. Gruczolaki przysadki mózgowej, które nie powodują objawów to guzy łagodne – nie dają one przerzutów. Zdarza się jednak, że gruczolak produkuje hormony, które zaburzają funkcjonowanie organizmu. Jedynie niewielki odsetek wszystkich gruczolaków to guzy złośliwe. Jeżeli gruczolak przysadki nie wywołuje objawów, to najczęściej jest guzem o łagodnym charakterze.

4. Rodzaje gruczolaków przysadki mózgowej

Gruczolaki przysadki mózgowej to zróżnicowana grupa guzów, które dzielone są pod względem dwóch podstawowych kryteriów. Pierwszym z nich jest średnica guza. Gruczolaki, których średnica nie przekracza 1 cm to mikrogruczolaki; guzy, których średnica przekracza 1 cm to makrogruczolaki. Makrogruczolaki mogą w większym stopniu oddziaływać na pracę przysadki mózgowej. Drugie kryterium podziału gruczolaków dotyczy aktywności hormonalnej guza. Gruczolaki wydzielające hormony to gruczolaki aktywne hormonalnie; gruczolaki, które nie wydzielają hormonów to guzy nieczynne hormonalnie.

W zależności od wielkości guza oraz jego aktywności hormonalnej mogą pojawić się różne objawy ze strony narządów i układów, które kontrolowane są przez wydzielane przez przysadkę mózgową hormony. Gruczolaki aktywne hormonalnie wydzielają zwykle jeden hormon, choć zdarza się także, że gruczolaki przysadki wydzielają kilka hormonów. Dolegliwości zdrowotne pojawiają się nie tylko na skutek aktywności hormonalnej gruczolaka, ale także ucisku rozrastającego się na struktury sąsiadujące z przysadką guza. Gruczolak może uciskać m.in. nerw wzrokowy, powodując zaburzenia widzenia.

5. Przyczyny rozwoju guza przysadki mózgowej

Jak już zostało wspomniane, nie zostały poznane dokładne przyczyny powstawania gruczolaków przysadki oraz innych guzów nowotworowych w jej obrębie. Wiadomo jednak, że istotną rolę w rozwoju gruczolaków mogą odgrywać czynniki genetyczne. Gruczolaki w przysadce mózgowej mogą być związane z zespołem mnogiej gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej, który jest schorzeniem uwarunkowanym genetycznie. Guz przysadki mózgowej, który jest guzem pierwotnym, zwiększa ryzyko związane z rozwojem choroby u blisko spokrewnionych osób. Guz przysadki to często guz bezobjawowy (incydentaloma przysadki), który nie stanowi poważnego zagrożenia dla zdrowia i życia, bo charakteryzuje się powolnym wzrostem i nie wydziela hormonów.

6. Objawy gruczolaka przysadki

Objawy gruczolaka przysadki nie zawsze są specyficzne. Dość często w obrębie przysadki mózgowej powstają nieaktywne hormonalnie mikrogruczolaki, które nie wywołują żadnych objawów i są wykrywane np. podczas badań wykonywanych w celu diagnostyki innych schorzeń.
Gruczolaki przysadki mózgowej, które nie wywołują żadnych objawów to incydentaloma przysadki.

Objawy gruczolaka przysadki dzielimy na dwie grupy, czyli objawy miejscowe, które są związane z uciskiem guza na okoliczne struktury mózgu, a także nerwy oraz objawy związane z wydzielaniem przez gruczolaka hormonów. Najczęściej gruczolaki przysadki wydzielają jeden rodzaj hormonów. Wyróżniamy:

• gruczolaki somatotropinowe (guz somatotropinowy),

• gruczolaki kortykotropinowe (guz kortykotropinowy),

• gruczolaki tyreotropinowe (guz tyreotropinyowy),

• gruczolaki prolaktynowe (guz prolaktynyowy).

Miejscowe objawy związane są m.in. z zaburzeniami w funkcjonowaniu narządu wzroku, co ma związek z lokalizacją przysadki w okolicy nerwu wzrokowego. Zaliczamy do nich m.in.:

• nasilające się zaburzenia widzenia (ubytki pola widzenia, nieostre widzenie, podwójne widzenie),

• przewlekły ból głowy,

• objawy typowe dla wszystkich guzów mózgu – nudności, wymioty, zawroty głowy.

Na gruczolaka przysadki może również wskazywać długo utrzymujące się niskie ciśnienie krwi.

Około 20% gruczolaków przysadki to guzy, które nie wydzielają hormonów. Zdecydowana większość zmian w obrębie przysadki jest hormonalnie czynna, co powoduje, że pojawiają się poważne zaburzenia w funkcjonowaniu różnych narządów i układów oraz objawy związane ze wzrostem poziomu hormonów we krwi.

Gruczolaki somatotropinowe, które wydzielają somatotropinę, powodują gigantyzm oraz akromegalię. Schorzenia te związane są z nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu, objawiając się zmianami w wyglądzie zewnętrznym oraz zaburzeniami w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych. Objawy związane z guzem somatotropinowym to m.in. nadmierny wzrost i przyśpieszony rozwój u dzieci oraz powiększenie dłoni, stóp i żuchwy u osób dorosłych. Nadmiar hormonu wzrostu w organizmie powoduje także zaburzenia układowe m.in. nadciśnienie tętnicze.

Gruczolaki kortykotropinowe powodują charakterystyczne objawy choroby Cushinga, do których zaliczamy m.in. zaburzenia miesiączkowania, niekontrolowane przybieranie na wadze, nadciśnienie tętnicze, nadmierne owłosienie i zmiany trądzikowe.

Gruczolaki tyreotropinowe zwiększają poziom hormonów tarczycy, przyczyniając się do wystąpienia objawów jej nadczynności. Zaliczamy do nich m.in.: nadpotliwość, spadek masy ciała, wole tarczycowe.

Gruczolaki prolaktynowe powodują zaburzenia miesiączkowania, nadmierne owłosienie i niepłodność u kobiet oraz giganmtomastię u mężczyzn.

7. Diagnostyka i leczenie gruczolaków przysadki mózgowej

Na etapie diagnostyki gruczolaków przysadki mózgowej wykonywana jest tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny. Badania te pozwalają na dokładną ocenę wielkości guza oraz jego lokalizacji. Inne badania, które stosowane są w diagnostyce gruczolaków przysadki to m.in. badanie dna oka oraz badania laboratoryjne, które pozwalają określić poziom hormonów w organizmie.

Leczenie guza przysadki zależne jest od kilku czynników. W przypadku gruczolaków przysadki stosowane jest zarówno leczenie farmakologiczne, jak i leczenie operacyjne.

Leczenie farmakologiczne ma na celu ograniczenie czynności hormonalnej guza. Jest stosowane m.in. w przypadku gruczolaków, które wydzielają prolaktynę, a także guzów przysadki, które nie kwalifikują się do operacji. Uzupełnieniem leczenia w przypadku guzów nieoperacyjnych może być radioterapia. Leczenie operacyjne poprzedzone jest dokładną diagnostyką. Jest ona niezbędna w celu określenia czynników ryzyka, które związane są z chirurgiczną ingerencją w przysadkę mózgową. Zabieg chirurgiczny nie zawsze umożliwia całkowite usunięcie guza i nie zabezpiecza przed odnowieniem się zmiany w mózgu, bo gruczolaki mogą nawracać.

Czytaj też:
Budowa mózgu – podział kliniczny i szczegółowa budowaCzytaj też:
Hipokamp – co o nim wiemy? Funkcje, skutki uszkodzenia