Czkawka to odruch organizmu kontrolowany przez specjalny ośrodek w mózgu. Może być odruchem prawidłowym lub mieć związek z chorobami. Na choroby wskazuje przewlekła czkawka oraz uporczywa czkawka, która często nawraca. Nie do końca poznano biologiczne przyczyny powstawania czkawki. Odruch ten może mieć związek z naturalnymi mechanizmami obronnymi, które zapobiegają zachłyśnięciu się pokarmem lub napojem. Warto dowiedzieć się więcej na temat przyczyn, objawów i sposobów radzenia sobie z czkawką.
Czkawka jako objaw fizjologiczny
Organizm ludzki to złożona i skomplikowana „maszyna”, która została zaprogramowana na wypadek różnych sytuacji kryzysowych. Czkawka najprawdopodobniej jest mechanizmem obronnym i ma zapobiegać zachłyśnięciu się pokarmem lub napojem. Czkawka polega na nagłym, mimowolnym skurczu przepony oraz mięśni międzyżebrowych, któremu towarzyszy nagłe zamknięcie krtani na poziomie głośni. Podczas czkawki powietrze wciągane jest do płuc w przerywany sposób, co powoduje charakterystyczny odgłos. Zarówno doznania towarzyszące czkawce, czyli skurcz mięśni przepony i mięśni międzyżebrowych, jak i wydawany podczas czkawki odgłos, są bardzo nieprzyjemne.
Fizjologiczna czkawka trwa kilka minut i ustępuje samoistnie. Czasami nawraca do momentu m.in. pozbycia się z przewodu pokarmowego połkniętego powietrza. Zwykle do pojawienia się czkawki doprowadza przepełnienie żołądka oraz spożywanie napojów gazowanych; czkawka pojawia się także po próbie przełknięcia zbyt dużego kęsa pokarmu lub łapczywym piciu zimnych napojów.
Co ciekawe – czkawka pojawia się już na etapie życia płodowego. Czkawkę u płodu kobieta ciężarna odczuwa jako rytmiczne drgania dziecka. Odczuwanie czkawki nienarodzonego dziecka jest niezbyt przyjemne, ale zwykle nie świadczy o nieprawidłowym przebiegu ciąży i nie wymaga konsultacji z lekarzem ginekologiem.
Fizjologiczną czkawkę miewają niemowlęta karmione piersią i butelką, małe dzieci, młodzież, osoby dorosłe i seniorzy. Jeżeli czkawka nie pojawia się często, trwa kilka minut i ustępuje samoistnie lub po zastosowaniu jednego z wielu sposobów na czkawkę (np. chwilowe zatrzymanie oddechu), to nie ma się czym martwić. Problemem jest uporczywa czkawka przewlekła, która powinna skłonić do wizyty u lekarza.
Najczęstsze przyczyny czkawki fizjologicznej
Skąd się bierze czkawka? Czkawkę wywołuje podrażnienie zakończeń nerwu błędnego, przeponowego oraz nerwów współczulnych, które unerwiają jamę brzuszną, narządy klatki piersiowej, ucho, jamę nosowo-gardłową. Czkawkę wywołuje również pobudzenie ośrodka czkawki, który znajduje się w ośrodkowym układzie nerwowym.
Najczęstsze przyczyny mijającej po kilku minutach czkawki fizjologicznej to nieprawidłowe nawyki żywieniowe m.in.:
- łapczywe spożywanie posiłków,
- niedokładne przeżuwanie pokarmów – połykanie dużych kęsów jedzenia,
- nadmierne wypełnianie żołądka,
- spożywanie gorących pokarmów i napojów,
- spożywanie zimnych pokarmów i napojów,
- mówienie w czasie jedzenia, co sprzyja połykaniu powietrza,
- spożywanie ostrych pokarmów,
- spożywanie napojów gazowanych.
Częstą przyczyną czkawki jest także spożycie większej ilości alkoholu, który rozluźnia mięśnie i drażni zakończenia nerwowe.
W niektórych przypadkach przyczyną czkawki jest nadmierne napięcie nerwowe – często pojawiająca się czkawka, która trwa kilka minut, ustępuje samoistnie i uporczywie nawraca – może wskazywać na zaburzenia o podłożu nerwicowym. W tym przypadku problem czkawki rozwiązuje się sam, jeżeli zostanie usunięte źródło stresu. Z czkawką o podłożu nerwowym często borykają się dzieci, które odczuwają stres, związany np. z ważnymi wydarzeniami w przedszkolu lub szkole. W przypadku czkawki o podłożu emocjonalnym skuteczne okazują się napary ziołowe np. herbata z melisy, która ułatwia rozluźnienie i redukuje objawy stresu. Ataki czkawki nie wskazują na czkawkę przewlekłą, bo nie trwają przez długi czas – mogą powtarzać się kilka, kilkanaście razy z przerwami.
W przypadku czkawki związanej z nawykami żywieniowymi oraz połykaniem powietrza szybką ulgę przynosi pozbycie się nadmiaru powietrza z przewodu pokarmowego. Usunięcie powietrza z żołądka ułatwia delikatny masaż brzucha.
Przewlekła czkawka – objaw, który wymaga wnikliwej diagnostyki
O przewlekłej czkawce mówimy, gdy czkawka utrzymuje się dłużej niż 48 godzin. W przypadku czkawki przewlekłej normalne funkcjonowanie jest znacznie utrudnione. Występowanie przewlekłej czkawki utrudnia przyjmowanie posiłków, powodując utratę masy ciała, zaburza sen, powodując znaczne zmęczenie, a także wywołuje dyskomfort w okolicy przepony i ból brzucha. Długo utrzymująca się czkawka wpływa również na kondycję psychiczną.
Jeżeli czkawka utrzymuje się przez długi czas lub uporczywi nawraca, to wskazuje na zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu. Bagatelizowanie długo utrzymującej się czkawki zdarza się bardzo rzadko, bo odruch czkawki jest wyjątkowo irytujący.
Najczęstsze przyczyny przewlekłej czkawki
Przewlekła czkawka może być objawem poważnej choroby. Pojawia się w przebiegu chorób ośrodkowego układu nerwowego, chorób metabolicznych, chorób przewodu pokarmowego i chorób psychicznych.
Choroby ośrodkowego układu nerwowego, które mogą wywołać przewlekłą czkawkę, to np.:
- zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
- zapalenie mózgu,
- choroby naczyniowe np. malformacje naczyniowe,
- stwardnienie rozsiane,
- guz mózgu.
Neurologiczną przyczyną czkawki mogą być także m.in. udar mózgu i wodogłowie. W przebiegu chorób neurologicznych pojawiają się także inne objawy np. bóle głowy, zaburzenia równowagi, zawroty głowy, omdlenia, wysoka temperatura ciała, mdłości i wymioty na czczo.
Przewlekła czkawka może także wskazywać na zaburzenia metaboliczne np. cukrzycę, nieprawidłowe stężenie mocznika, sodu lub wapnia we krwi oraz stan obniżonego ciśnienia parcjalnego dwutlenku węgla.
Czkawka przewlekła jest objawem, który pojawia się również w przebiegu chorób klatki piersiowej i szyi. Może być wywołana przez np.:
- choroby zapalne gardła i krtani,
- zapalenie płuc,
- zapalenie opłucnej,
- choroby nowotworowe np. rak płuca i rak przełyku,
- refluks żołądkowo-przełykowy.
Czasami uporczywą czkawkę wywołuje przepuklina przeponowa, zawał serca lub guz śródpiersia.
Choroby w obrębie jamy brzusznej również mogą prowadzić do wystąpienia przewlekłej czkawki. Objaw ten wywołują m.in. choroby żołądka – jedną z najczęstszych przyczyn czkawki jest rozdęcie żołądka. Inne choroby narządów jamy brzusznej, których objawem może być czkawka to np.:
- rak żołądka,
- zapalenie żołądka,
- choroba wrzodowa żołądka,
- zapalenie trzustki,
- rak trzustki,
- powiększenie wątroby i inne nowotwory narządów jamy brzusznej,
- kamica żółciowa,
- niedrożność jelit,
- choroby jelit o podłożu zapalnym,
- zapalenie otrzewnej.
Przewlekła czkawka może być również związana z nałogami i przyjmowaniem niektórych leków. W przebiegu chorób psychicznych może występować czkawka psychogenna.
Jak rozpoznać przyczynę czkawki?
W przypadku długo utrzymującej się czkawki trzeba wykonać badania diagnostyczne, które pozwalają wykryć jej podłoże. Do takich badań zaliczamy m.in.:
- badanie USG jamy brzusznej,
- badanie RTG klatki piersiowej,
- tomografię komputerową,
- rezonans magnetyczny,
- badania neurologiczne.
Jak szybko pozbyć się czkawki?
Czkawka, która nie ma związku z chorobą, mija samoistnie. Istnieje kilka sposobów, dzięki którym możemy spróbować skrócić czas jej trwania. Zaliczamy do nich np.:
- zatrzymanie oddechu na 5–10 sekund,
- przyciągnięcie kolan do klatki piersiowej i przechylenie się do przodu,
- picie wody małymi łykami,
- ssanie kostki lodu.
Czkawka u niemowląt szybciej minie, jeżeli zmienimy pozycję dziecka, np. ułożymy je na brzuchu, co ułatwi usunięcie powietrza z przewodu pokarmowego.
W przypadku czkawki przewlekłej domowe sposoby nie pomagają i niezbędne jest leczenie czkawki. Jest to leczenie przyczynowe, które uwzględnia postępowanie ukierunkowane na wyleczenie lub łagodzenie objawów wywołującej czkawkę choroby. Nie zawsze możliwe jest pozbycie się przewlekłej czkawki dzięki leczeniu farmakologicznemu – w niektórych przypadkach może być konieczne leczenie operacyjne.
Czytaj też:
Przewlekła czkawka objawem nowotworu? To możliweCzytaj też:
Czkawka u noworodka. Zobacz, jak ją powstrzymać
Źródła:
- Szczeklik A., Choroby wewnętrzne, Tom I, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków, 2005
- Szczeklik A., Choroby wewnętrzne, Tom II, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków, 2006
- Szczeklik A., Interna Szczeklika. Podręcznik chorób wewnętrznych, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2013