Déjà vu, czyli „czkawka mózgu”. Jak powstaje deja vu i czy jest niebezpieczne?

Déjà vu, czyli uczucie „już to kiedyś widziałem”, fascynowało badaczy od wieków. Ten francuskojęzyczny termin przyjął się na całym świecie, a po raz pierwszy użył go w swoim wierszu „Kalejdoskop” Paul Varlaine. Temat ten bardzo zresztą fascynował twórców – o déjà vu wspominali w swoich dziełach m. in. Charles Dickens i Lew Tołstoj. To doświadczenie jest bowiem stosunkowo powszechne; według różnych badań prawie dwie trzecie ludzi doświadczyło tego uczucia w pewnym momencie życia.

Déjà vu: co to jest?

Déjà vu jest rodzajem paramnezji, czyli zaburzenia wspomnień. To, co w jego trakcie rozpoznajemy jest błędne: wydaje nam się, że czegoś już doświadczyliśmy, że kiedyś ktoś powiedział dokładnie to samo, co przed chwilą i na dodatek był tak samo ubrany, że coś się dawniej wydarzyło. Nie potrafimy jednak podać żadnych konkretnych szczegółów z tym związanych, nic nie pamiętamy.

Co ciekawe, déjà vu nie jest jedynym rodzajem zaburzenia wspomnień. Przydarzyć się nam może i jamais vu, czyli odwrotność déjà vu. W takim przypadku mamy wrażenie, że czegoś doświadczamy po raz pierwszy, gdy tak naprawdę kiedyś się już z tym spotkaliśmy. Paramnezją jest również nieświadomy plagiat, czyli to, że przypisujemy sobie autorstwo np. czyjegoś żartu, będąc pewnymi, że sami go wymyśliliśmy. Nie robimy więc tego złośliwie czy świadomie. Kolejna z paramnezji to błędna atrybucja, która ma miejsce, gdy co prawda daną sytuację rozpoznajemy właściwie, ale przypisujemy ją nie tej osobie, co trzeba. Pozostając w przykładzie z żartem – doskonale pamiętamy, że ktoś go powiedział, ale błędnie określamy, że była to np. Kasia, a nie Ola.

Deja vu: jak to działa?

Deja vu to słowo pochodzące z języka francuskiego i oznaczające "już widziałem". Jest to bardzo silne uczucie lub wrażenie, dzięki któremu mamy wrażenie, że zastała sytuacja jest łudząco podobna do tej, która już się wydarzyła. Mogą to być też pewne stany uczuć, które budzą w nas wspomnienia.

Wymaga to jednak sprostowania, ponieważ deja vu to nie jest wspomnienie, ale paramnezja, którą zalicza się do zaburzeń wspomnień. Warto dodać, fałszywych wspomnień, ponieważ nie są one rzeczywiste. Są to jednak bardzo silne złudzenia pamięciowe, które wprowadzają człowieka w zakłopotanie. Badacze zwracają także uwagę na teorię, że deja vu może dotyczyć przez pacjenta nieuświadomionych wcześniej życzeń.

Deja vu, czyli sprawdzanie pamięci

Naukowcy wciąż nie wiedzą, jak dochodzi do deja vu, ponieważ nie da się zarejestrować momentu powstania tego uczucia. Dr Akira O'Connor wskazuje jednak, że może to być sposób mózgu na sprawdzenie występowania problemów z pamięcią i wskazanie rozbieżności pomiędzy tym, czego człowiek doświadcza, a tym, w co wierzy, że doświadczył. Nie oznacza to jednak demencji, zwłaszcza że deja vu występuje częściej u młodych ludzi niż u starszych.

Deja vu w obliczu badań naukowych

W Polsce badaniami nad deja vu zajął się psycholog dr Marcin Małecki z Uniwersytetu SWPS. Przeprowadził on badania na grupie 200 osób i wysnuł z nich wnioski, że do powstania uczucia deja vu często wystarcza jedynie jeden znajomy nam element, który odnosimy do całej sytuacji. Jako przykład podał wycieczkę do hotelu, w którym w pokoju pojawia się lampa, jaką znamy z naszych doświadczeń (np. wygląda podobnie do tej, którą sami mieliśmy u siebie w domu lub miała taką nasza babcia). Ten jeden znajomy element wystarcza, by wysłać do mózgu sygnał o deja vu.

Czy deja vu jest niebezpieczne?

Deja vu nie jest niebezpiecznym zjawiskiem, jeśli nie występuje zbyt często. Jest to pewien fenomen, który może budzić dyskomfort, ale jeśli nie towarzyszą mu dodatkowe objawy w postaci urojeń, omamów czy napadów padaczkowych, nie trzeba się nim martwić. W przypadku pojawienia się dodatkowych dolegliwości może to być objaw spektrum zaburzeń związanych z funkcjonowaniem czołowego płata mózgu.

Deja vu a reinkarnacja

Istnieje teoria, która mówi, że uczucie deja vu związane jest z reinkarnacją. Mimo że naukowcy tłumaczą, że deja vu to sytuacja związana z nieprawidłowym sygnałem płynącym z mózgu, część osób twierdzi, że uczucie ponownego przeżywania danej sytuacji może być efektem wspomnień z poprzedniego życia. Według zwolenników tej teorii, fakt, że uczucie deja vu występuje nagle i że rejestrujemy nieświadomie wrażenie, że już daną sytuację przeżyliśmy, to skutek podświadomego odbierania bodźców, które nasz mózg sprawdza jako znajome. To wszystko dzieje się błyskawicznie i zanim zdążymy się zorientować w sytuacji, mamy wrażenie, że już to wszystko przeżyliśmy.

Déjà vu: przyczyny

Pomimo powszechności déjà vu jest to trudne do określenia zjawisko; nie można po prostu wykonać skanu mózgu w chwili jego doświadczania, ponieważ nie jesteśmy w stanie sztucznie wywołać tego stanu. Istnieje szereg teorii, które dryfują między sferami psychologii i neuronauki. Tutaj wyjaśnimy niektóre z najbardziej przekonujących teorii. Co wiemy o tym zjawisku?

1. Teoria percepcji podzielonej

Eksperci sugerują kilka różnych przyczyn déjà vu. Większość zgadza się, że prawdopodobnie wiąże się to w jakiś sposób z pamięcią. Teoria percepcji podzielonej sugeruje, że déjà vu powstaje, gdy widzisz coś w dwóch różnych chwilach. Za pierwszym razem możesz rejestrować to kątem oka lub w stanie rozproszenia. Twój mózg może zacząć tworzyć pamięć tego, co widzisz, nawet przy ograniczonej ilości informacji, które otrzymujesz z krótkiego, niepełnego spojrzenia. Możesz nawet nie zdawać sobie sprawy, co się właśnie wydarzyło. Jeśli pierwszy widok czegoś nie wymagał pełnej uwagi, możesz za drugim razem pomyśleć, że widzisz coś po raz pierwszy.

2. Drobne „awarie” w obwodach mózgowych

Inna z teorii sugeruje, że déjà vu doświadczamy, gdy w mózgu coś się „przełącza”, następuje jakby zwarcie, przypominające to, gdy czasem włożysz wtyczkę do kontaktu i pojawią się iskry. Mózg w czasie déjà vu ma doświadczać właśnie czegoś na kształt krótkiej awarii elektrycznej, podobnej do tego, co dzieje się w trakcie napadu padaczkowego. Powstaje ono na skutek pewnego rodzaju pomyłki, gdy część mózgu, która śledzi obecne wydarzenia i ta, która przywołuje wspomnienia, są aktywne. Mózg niesłusznie zaczyna postrzegać to, co dzieje się w danej chwili jako wspomnienie z przeszłości.

3. Inny rodzaj dysfunkcji mózgu

Jeszcze inne badania wskazują na kolejne dysfunkcje mózgu, mogące powodować déjà vu. Gdy mózg przyswaja nowe informacje, najpierw przechowuje je w pamięci krótko-, a potem długotrwałej. Teoria te sugeruje, że czasem informacja idzie sobie na skróty, od razu trafiając do pamięci długotrwałej. Dlatego właśnie możesz coś odbierać jako dawne wspomnienie, a nie wydarzenie, które miało miejsce przed kilkoma chwilami.

4. Déjà vu jako wspomnienie czegoś podobnego, co doświadczyłeś, ale czego nie pamiętasz

Wielu ekspertów uważa, że déjà vu ma dużo wspólnego z przywoływaniem i przetwarzaniem wspomnień. Anne Cleary, profesor psychologii na Colorado State University przeprowadziła nawet pod tym kątem specjalne badania. Według niej déjà vu może się pojawić w odpowiedzi na zdarzenie, które przypomina coś, czego doświadczyłeś, ale tego nie pamiętasz. Mogło to się wydarzyć np. w dzieciństwie lub wcześniej w dorosłości. Przykładem może być scenka: nowy pracownik wchodzi do biura, które wydaje mu się znane: kolor biurka, kalendarz na ścianie, widok z okna – wszystko „gdzieś już widział”. Nic dziwnego – ludzie często doświadczają déjà vu, oglądając sceny podobne do tych, które już widzieli, ale jednak nigdy nie doświadczyli.

Upiorne jamais vu i paramnezja powielająca

Oprócz deja vu wyróżnia się również jamais vu, czyli odwrotność uczucia "już to widziałem". Jest to zaburzenie pamięci, w czasie którego mózg uznaje znaną sytuację za nową i tak też ją klasyfikuje. Jamais vu zalicza się do paramnezji, w tym do zaburzeń pamięci tożsamościowych.

Czym innym jeszcze jest paremnezja powielająca, czyli odbieranie rzeczywistości tak, jakby była kopią innego świata. Chory wierzy w istnienie światów równoległych.

Czy déjà vu powinno niepokoić?

Zazwyczaj déjà vu nie jest zjawiskiem, którym należy się martwić. Wyjątkiem są sytuacje, gdy zdarza się ono często i towarzyszą mu drżenie mięśni i utrata nad nimi kontroli, zaburzenia czucia i halucynacje (w tym smakowanie, dotykanie, wąchanie rzeczy, których tak naprawdę nie ma), powtarzające się mimowolne ruchy, jak mruganie lub chrząkanie. W takim przypadku warto udać się do lekarza.

Niekiedy déjà vu może towarzyszyć demencji, niektóre osoby zmagające się z nią tworzą nawet fałszywe wspomnienia.

Deja vu a jednostki chorobowe

Odczucia deja vu mogą być również powiązane z pewnymi chorobami neurologicznymi. Wyróżnia się wśród nich:

• zespół Capgrasa, czyli zespół Sozji – jest to choroba psychiczna, w przebiegu której występują urojenia. Po raz pierwszy została opisana w 1923 roku przez francuskiego psychiatrę Josepha Capgrasa, który badał przykład pacjentki, twierdzącej, że jej rodzina w rzeczywistości nie istnieje
• padaczkę skroniową – uczucie deja vu może być powiązane z padaczką skroniową. Jak wynika z danych badaczy, wielu chorych na padaczkę przed pojawieniem się ataku odczuwało silne deja vu
• zaburzenia rejonów czołowo-skroniowych - przednia część mózgu, a konkretnie płat skroniowy półkuli dominującej, odpowiada za gromadzenie i przechowywanie wspomnień. Uczucie deja vu może być efektem wyładowania neuronów w płacie skroniowym, podobnego do wyładowania, do którego dochodzi w czasie ataku padaczki. Jest ono jednak dużo mniej intensywne. Zwraca się także uwagę na możliwy związek pomiędzy występowaniem deja vu a uszkodzeń płatów skroniowych
• zespół Fregoliego – choroba psychiczna, w przebiegu której chory ma poczucie, że wszyscy ludzie, którzy pojawiają się na jego drodze, w rzeczywistości są jedną i tą samą osobą
• zapalenie mózgu – uczucie deja vu może występować częściej w przebiegu wirusowych zapaleń mózgu i u osób z podobnymi zaburzeniami funkcjonowania mózgu. Ich mózg nie odbiera wtedy doświadczeń prawidłowo, co objawia się m.in. w postaci deja vu, ale też szeregu innych objawów takich jak gorączka, napady padaczkowe czy zaburzenia widzenia lub świadomości

Déjà vu: ciekawostki

Co jeszcze wiemy o déjà vu? Naukowcy na podstawie wielu prowadzonych przez siebie badań doszli do następujących wniosków:

• Déjà vu wydaje się występować częściej u młodszych ludzi, z wiekiem coraz rzadziej.
• Mężczyźni i kobiety wydają się doświadczać tego z mniej więcej taką samą częstotliwością.
• Według niektórych badań déjà vu jest bardziej powszechne wśród osób z wyższych grup społeczno-ekonomicznych i osób z wyższym wykształceniem.
• Osoby, które podróżują, częściej doświadczają déjà vu.
• Déjà vu występuje częściej, gdy jesteśmy szczególnie zmęczeni, zestresowani. Na przykład istnieje wiele doniesień o żołnierzach doświadczających déjà vu, gdy zbliżają się do miejsca wojny.
• Niektóre narkotyki mogą zwiększać prawdopodobieństwo déjà vu.

Czytaj też:
Na ratunek psyche – książki, po które warto sięgnąć