Zespół Tourette'a u dzieci: objawy, rozpoznanie i leczenie

Zespół Tourette'a (attention deficit hyperactivity disorder) nieodłącznie wiąże się z tikami, a jako tik definiujemy nietypowy ruch lub odgłos, nad którym dana osoba nie ma kontroli. Do tików należą m. in.: mruganie oczami, kaszel, oczyszczanie gardła, wąchanie, ruchy twarzy, ruchy głowy, ruchy kończyn lub wydawanie nietypowych dźwięków. Stan ten został powiązany z uszkodzeniem lub nieprawidłowościami w zwojach podstawy mózgu.

Co to jest zespół Tourette'a?

Zespół Gillesa de la Tourette'a to choroba, która wywołuje nerwowe tiki ruchowe lub słowne. Pierwsze objawy najczęściej pojawiają się u dzieci pomiędzy 2. a 14.-15. rokiem życia, z nasileniem występowanie w około 6. roku życia. Nerwowe zachowania, krnąbrność, nerwowe wzruszanie ramionami, powtarzanie wulgaryzmów lub konkretnych słów to niektóre cechy, które mogą wskazywać na zespół Tourette'a u dziecka. Przyczyny zespołu Tourette'a wciąż nie są w pełni poznane, ale wskazuje się, że mogą wynikać z czynników o podłożu genetycznym.

Objawy choroby mogą pojawić się nagle np. u dziecka w wieku szkolnym. Gdy maluch nagle staje się nadpobudliwy, nerwowy, nieustanne powtarza brzydkie słowa, może to wskazywać na rozwój zaburzenia nerwowego. Zespół Tourette'a może też prowadzić do rozwoju innych niepokojących zachowań m.in. machania rękoma, niekontrolowanych ruchów kończyn, mrugania oczami czy kręcenia głową. Są to zachowania niezależne od dziecka, na które nie ma ono żadnego wpływu. Jeśli zauważymy takie objawy u dziecka, powinniśmy zwrócić się po pomoc do lekarza.

Jak często występuje zespół Tourette'a?

Zespół Gillesa de la Tourette'a występuje średnio u 5 osób na 10 tysięcy. Choroba częściej dotyczy chłopców niż kobiet, a do jej występowania mogą przyczynić się czynniki genetyczne. Jeśli w rodzinie występowały zaburzenia tikowe lub zaburzenia ruchowe, istnieje większe ryzyko pojawienia się ich w przyszłości u kolejnych pokoleń.

Zespół Tourette'a występowanie u dzieci i dorosłych

Syndrom Tourette'a najczęściej diagnozowany jest u dzieci w wieku szkolnym. Do około 12. roku życia występuje największe nasilenie objawów, a ich intensywność spada w okresie dojrzewania.

U osób dorosłych objawy zespołu Tourette'a występują zmiennie w okresach nasileń i remisji. Często są związane z kondycją fizyczną i psychiczną, a także ze stresem. Silny stres lub zmęczenie mogą wywołać ponownie chorobę lub doprowadzić do nasilenia objawów.

Czy Tourette jest dziedziczny?

Zespół Tourette'a może być chorobą dziedziczną. Wiadomo na pewno, że czynniki genetyczne zwiększają ryzyko wystąpienia tej choroby. U niemal 30 procent chorych można zauważyć korelację pomiędzy rozwojem zaburzenia a występowaniem go w rodzinie.

Na występowanie zespołu Tourette'a mogą mieć wpływ również inne zaburzenia psychiczne lub zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne. Ma to również związek z dalszym rozwojem jednostki chorobowej. W większości przypadków zespół Tourette'a współistnieje z innymi zaburzeniami psychicznymi.

Szybkie fakty na temat zespołu Tourette'a

• Osoba z zespołem Tourette'a ma tiki fizyczne i głosowe trwające ponad rok.
• Jest to zaburzenie neurologiczne z objawami nasilonymi przez stres.
• Leczenie obejmuje leki i terapię behawioralną.
• Tourette nie ma poważnych komplikacji, ale mogą mu towarzyszyć inne problemy, takie jak ADHD.

Jakie są objawy zespołu Tourette'a?

Objawy zespołu Tourette'a występują u dzieci i dorosłych i obejmują częste mruganie, potrząsanie głową lub oczyszczanie gardła. Jest on jednym z szeregu zaburzeń tikowych, które mogą obejmować przejściowe lub przewlekłe tiki. Tik może pojawić się w każdym wieku, ale najczęściej można je zaobserwować, gdy dana osoba osiągnie wiek od 6 do 18 lat. W okresie dojrzewania i wczesnej dorosłości tiki zwykle stają się mniej dotkliwe, ale w 10 do 15 procent przypadków Tourette może się pogorszyć, gdy osoba wejdzie w dorosłość.

U większości ludzi częstotliwość i intensywność zarówno drobnych, jak i głównych tików ma tendencję do wahań. Tiki mogą stać się częstsze i bardziej intensywne, gdy dana osoba zmaga się ze stresem fizycznym, emocjonalnym lub psychicznym. Większość osób z zespołem Tourette'a ma normalną średnią długość życia.

Zespół Tourette'a pierwsze objawy

Pierwsze objawy zaburzenia neurologicznego mogą pojawić się u dzieci w wieku 5-7 lat. Mogą obejmować proste tiki ruchowe lub tiki głosowe. Niektóre dzieci wydają z siebie dziwne dźwięki, inne krzyczą, a jeszcze kolejne wąchają przedmioty lub wykonują nieokreślone ruchy kończynami. Jeśli występowanie tików ma charakter regularny, może to świadczyć o rozwoju zaburzenia.

Tiki ruchowe i tiki słowno-głosowe mogą nasilać się z czasem. Obserwuje się, że nasilenie tików często jest związane ze stresem. Nasilenie choroby często następuje w okresie intensywnego rozwoju w wieku 9-12 lat, a później pojawia się remisja. Choroba może mieć charakter cykliczny i powracający.

Zespół Tourette'a a tiki

Jak wspomniano, znakiem rozpoznawczym zespołu Tourette'a jest tik: od ledwo zauważalnego do wystarczająco ciężkiego, aby utrudniać codzienne życie. Tik na twarzy, taki jak mruganie oczami, może być pierwszym znakiem, ale każda osoba jest inna. Tik może być:

• Fizyczny: ruchy obejmują mruganie lub szarpanie głową lub inną częścią ciała.
• Foniczny: osoba może wydawać dźwięki, takie jak chrząkanie lub piski oraz słowa lub frazy.

Istnieją dwie główne klasyfikacje:

• Prosty tik: Może to obejmować poruszenie tylko jednego mięśnia lub wypowiedzenie jednego dźwięku. Ruchy są nagłe, krótkotrwałe i często powtarzalne.
• Złożony tik: ruchy fizyczne są bardziej złożone, a tiki foniczne mogą zawierać długie frazy. Złożone tiki obejmują kilka grup mięśni.

Osoby z zespołem Tourette'a mają kombinację tików fonicznych i fizycznych, które mogą być proste lub złożone. Przykłady prostych tików fizycznych mogą obejmować:

• mruganie oczami
• zgrzytanie zębami
• szarpanie głową
• skręcenie szyi
• drganie nosa
• przewracać oczami
• wzruszenie ramionami
• wystawianie języka

Przykłady prostych tików fonicznych mogą obejmować:

• dźwięki przypominające szczekanie
• dmuchanie
• oczyszczanie gardła
• kaszel
• pochrząkiwanie
• pociąganie nosem
• grymasy twarzy
• czkawka
• wąchanie
• pisk
• krzyk.

Przykłady złożonych tików fizycznych mogą obejmować:

• wykonywanie obscenicznych gestów
• naśladowanie ruchów innych osób
• drżenie głowy
• uderzanie rzeczy
• skakanie
• kopanie rzeczy
• drżenie
• wąchanie przedmiotów
• dotykanie siebie lub innych.

Przykłady złożonych tików fonicznych obejmują:

• zmiany intonacji głosu
• powtarzanie tego, co mówią inni ludzie
• powtarzanie tego samego zdania w kółko
• wypowiadanie lub wykrzykiwanie obscenicznych słów lub fraz.

Większość ludzi doświadcza niezwykłych lub niewygodnych wrażeń przed wystąpieniem tiku. Znaki ostrzegawcze obejmują:

• uczucie pieczenia w oczach, które łagodzi jedynie mruganie
• zwiększające się napięcie w mięśniach, które można złagodzić jedynie poprzez rozciąganie lub potrząsanie
• suche gardło, które łagodzi jedynie stękanie lub czyszczenie gardła
• swędzenie kończyny lub stawu, gdzie jedyną ulgę uzyskuje się poprzez skręcenie

Sytuacje, które mogą powodować pogorszenie tików, obejmują:

• lęk lub stres
• zmęczenie lub znużenie
• choroby, szczególnie infekcje paciorkowcami
• podniecenie
• niedawna kontuzja głowy

Tiki - jakie czynniki zwiększają, a które zmniejszają ich nasilenie?

Tiki ruchowe i tiki wokalne mogą zarówno się nasilać, jak i okresowo wyciszać. Często nawrót zaburzeń występuje na skutek intensywnego i silnego stresu lub dużego napięcia emocjonalnego.

U dziecka chorego na zespół Tourette'a bardzo ważne jest dbanie o prawidłową regenerację układu nerwowego oraz o dobrą ilość snu. Zmęczenie zarówno fizyczne, jak i psychiczne, może nasilać tiki wokalne i tiki ruchowe, dlatego konieczne jest wprowadzenie stałego rytmu dnia i dbanie o to, by dziecko wypoczywało.

Dzieci z zespołem Tourette'a nie mogą mieć napiętego planu dnia. Zbyt duża ilość zajęć pozalekcyjnych może nadmiernie je obciążyć i doprowadzić do tego, że staną się przemęczone i zestresowane, co spotęguje objawy zespołu Tourette'a.

Tiki wymagają postępowania terapeutycznego tylko wówczas, gdy są uciążliwe dla pacjenta

Jeśli u dziecka występują tiki ruchowe lub tiki słowno-wokalne, należy podjąć terapię poznawczo-behawioralną, która pozwoli je opanować. Warto pamiętać, że istnieją różne tiki, a przepaść między nimi może być ogromna. Nadmierne mruganie oczami nie jest tak obciążające jak wymachiwanie kończynami czy niekontrolowane kręcenie głową albo wykrzykiwanie obraźliwych słów. Warto o tym pamiętać i stosowanie do częstotliwości występowania tików podjąć odpowiednią terapię. Musi być ona zróżnicowana i uzależniona od stanu danej osoby.

Wiele tików może utrudniać dziecku naukę w szkole. Dzieci z zespołem Tourette'a mają problem, by wytrzymać 45 minut w ławce w czasie lekcji. Niekontrolowane tiki nie tylko je rozpraszają i utrudniają przyswajanie wiedzy, ale mogą też negatywnie wpływać na grupę rówieśników lub stać się podwaliną do wyszydzania dziecka przez kolegów. Nauczyciel dziecka cierpiącego na zespół Tourette'a powinien być o tym dobrze poinformowany i przejść odpowiednie przygotowanie, które nauczy go, jak poradzić sobie z tą sytuacją i jak prowadzić lekcję, by wszyscy mogli z niej skorzystać.

Skonsultuj dziecko ze z skutkiiem zespołu Tourette'a. Może oznaczać inne problemy rozwojowe, które wymagają różnego postepowania.

Nadpobudliwość ruchowa a zespół Tourette'a

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej może być powiązany z zespołem Tourette'a, ale nie musi. ADHD u dzieci może dotyczyć wyłącznie nadpobudliwości ruchowej i powodować nie tylko nadmierną ruchomość u dzieci, ale i zaburzenia koncentracji czy zaburzenia pamięci. Dzieci z ADHD mają problem, by skupić się na jednym zadaniu i dokończyć jedną czynność, nie potrafią wysiedzieć na lekcji, nie wykonują poleceń, bo mają trudność z koncentracją. Nie muszą jednak mieć zaburzeń tikowych. Diagnoza ADHD nie oznacza diagnozy zespołu Tourette'a, są to dwie różne jednostki.

Przy zespole Tourette'a może jednak występować nadpobudliwość ruchowa. Przy tym zaburzeniu możliwe są różnego rodzaju zaburzenia ruchowe, dlatego każda wątpliwość wymaga dodatkowej konsultacji.

Koprolalia dotyczy zaledwie 20 proc. chorych z zespołem Tourette'a

Zespół Tourette'a najczęściej kojarzy nam się z agresywnym zachowaniem i z wypowiadaniem brzydkich słów czy przekleństw. Tymczasem okazuje się, że koprolalia, czyli patologiczne wypowiadanie przekleństw, dotyczy jedynie 20 procent chorych z zespołem Tourette'a. To pokazuje, że nie wolno stygmatyzować takich osób, bo nie każdy chory na zespół Tourette'a będzie wykazywał patologiczne zachowania.

Koprolalia, jeśli występuje, jest bardzo trudna dla całej rodziny. U rodziców wywołuje poczucie wstydu i niemoc, wynikającą z tego, że nie mają żadnego wpływu na zachowanie swojego dziecka. Tymczasem otoczenie i społeczeństwo często oceniają ich jako patologiczną rodzinę i obwiniają za niewychowanie dziecka. Tłumaczenie każdemu, że agresja czy przeklinanie są spowodowane zaburzeniem nerwowym, które jest niezależne od dziecka, jest trudne. Dla całej rodziny zespół Tourette'a jest bardzo trudnym testem, który może powodować wiele napięć i kłótni, przyczyniając się do pogorszenia atmosfery w rodzinie, nierzadko nawet jej rozpadu. Należy jednak pamiętać, że dziecko nie jest temu winne - ono nie robi tego specjalnie, tylko cierpi na chorobę.

Zespół Tourette'a – jakie badania pomagają zdiagnozować chorobę?

U dzieci, u których rodzice zauważą niepokojące objawy zespołu Tourette'a, należy przeprowadzić diagnostykę. Przyjmuje się jednak, że jeśli tiki ruchowe lub słowno-głosowe pojawiają się regularnie i trwają dłużej niż 12 miesięcy, dziecko cierpi na zespół Tourette'a. Rozpoznanie zespołu Tourette'a może więc opierać się wyłącznie na obserwacji zachowań dziecka. Po postawieniu diagnozy pediatra może skierować je do neurologa lub psychologa.

Następnie konieczne jest rozpoczęcie terapii behawioralnej, która może przynieść bardzo dobre efekty, jeśli będzie prowadzona systematycznie. Leczenie farmakologiczne nie jest tak skuteczne i może powodować różne skutki uboczne.

Jak pomóc dziecku z zespołem Tourette'a?

Dzieci z zespołem Tourette'a wymaga wsparcia nie tylko na poziomie fizycznym, ale głównie emocjonalnym. Ono widzi, że zachowuje się inaczej i nie rozumie ani swoich zachowań, ani powodów, dla których oceniane jest inaczej niż rówieśnicy.

Jeśli u dziecka przez dłuższy czas występują tiki ruchowe i mimowolne zachowania, należy udać się nie tylko do pediatry, który pokieruje nas dalej do specjalistów, ale również do psychologa. Wsparcia emocjonalne jest bardzo ważne zarówno dla dziecka, jak i dla jego opiekunów. Terapia behawioralna może przynieść bardzo dobre rezultaty w leczeniu tego schorzenia, ale konieczna jest współpraca rodziców z maluchem i ich duże zaangażowanie.

Oprócz tego należy dziecku poświęcać dużo czasu, tłumacząc mu przyczyny jego zachowań. Rozmowa z maluchem i pokazywanie mu, że na każdym kroku ma wsparcie rodziców, jest bardzo istotne dla prawidłowego zdrowia psychicznego dziecka.

Przyczyny zespołu Tourette'a i czynniki ryzyka

Dokładna przyczyna zespołu Tourette'a jest nieznana, ale wydaje się, że wynika z problemu w zwojach podstawy mózgu, części mózgu odpowiedzialnej za mimowolne ruchy, emocje i uczenie się. Eksperci uważają, że nieprawidłowości w zwojach podstawy mózgu mogą powodować nierównowagę poziomów neuroprzekaźników mózgu, które przenoszą wiadomości z jednej komórki do drugiej. Nieprawidłowe poziomy neuroprzekaźników mogą zakłócać normalne funkcjonowanie mózgu, powodując tiki. W bardzo rzadkich przypadkach zespół Tourette'a jest chorobą nabytą, które rozwija się po uszkodzeniu mózgu spowodowanym infekcją.

Czy zespół Tourette'a jest dziedziczny?

Uważa się, że zespół Tourette'a ma powiązanie genetyczne i jest dziedziczny. Osoba, która ma bliskiego członka rodziny z tą przypadłością ma większe prawdopodobieństwo, że go też będzie miała. Wydaje się również występować częściej u niemowląt urodzonych przedwcześnie. Inna teoria mówi, że choroba wieku dziecięcego może wywołać tiki. Także zakażenie bakteriami paciorkowców grupy A powiązano z objawami Tourette'a. Możliwe, że bakterie powodują, że układ odpornościowy wytwarza przeciwciała, które oddziałują z tkanką mózgową, a to powoduje zmiany w mózgu.

Diagnoza zespołu Tourette'a. Jakie badania się wykonuje?

Nie ma testu na obecność Tourette'a, więc diagnoza zależy od objawów przedmiotowych i podmiotowych oraz wywiadu medycznego i rodzinnego. Osoba ma dwa lub więcej tików motorycznych, na przykład mruganie lub wzruszanie ramionami i co najmniej jeden tik wokalny (na przykład mruczenie, chrząkanie lub wykrzykiwanie słowa lub frazy), chociaż nie zawsze może się to zdarzyć w tym samym czasie. Tiki są obecne od co najmniej roku i mogą występować wiele razy dziennie (zwykle w pojedynkach) prawie codziennie lub z przerwami. Tiki zaczynają się przed 18. rokiem życia. Objawy nie wynikają z przyjmowania leków lub z innego stanu medycznego (na przykład drgawek, choroby Huntingtona lub wirusowego zapalenia mózgu). Inne stany, które mogą powodować podobne objawy to:

• alergie, jeśli występuje kaszel
• dystonia, stan neurologiczny, który obejmuje mimowolne ruchy i przedłużające się skurcze mięśni, prowadzące do skręcania ruchów ciała, nieprawidłowej postawy i drżenia
• zespół niespokojnych nóg, jeśli ruchy wpływają na nogi
• problemy z widzeniem, jeśli pacjent dużo mruga

Badania krwi, badanie skóry, badanie wzroku i badanie obrazowe mogą pomóc wykluczyć te i inne schorzenia.

Leczenie Tourette'a

Leczenie zwykle obejmuje leki i leczenie niefarmakologiczne. W rzadkich przypadkach może być pomocna operacja. Leki mogą obejmować leki przeciwnadciśnieniowe, rozluźniające mięśnie lub neuroleptyki. Leki przeciwnadciśnieniowe są zwykle stosowane do kontrolowania wysokiego ciśnienia krwi lub nadciśnienia, ale mogą pomóc pacjentom z łagodnymi do umiarkowanych objawami Tourette'a, prawdopodobnie poprzez regulację poziomów neuroprzekaźników. Jednym z przykładów jest klonidyna. Skutki uboczne obejmują biegunkę lub zaparcia, suchość w ustach, bóle głowy, zawroty głowy i zmęczenie.

Leki zwiotczające mięśnie pomagają kontrolować tiki fizyczne poprzez leczenie spastyczności, gdy mięśnie stają się zbyt sztywne. Przykłady obejmują baklofen i klonazepam. Skutki uboczne obejmują senność i zawroty głowy. Pacjenci przyjmujący leki zwiotczające mięśnie nie powinni spożywać alkoholu i mogą nie być w stanie prowadzić pojazdów ani obsługiwać ciężkich maszyn. Neuroleptyki blokują działanie dopaminy w mózgu. Można je przyjmować doustnie lub w zastrzykach. Mogą leczyć objawy umiarkowane do ciężkich. Niektóre neuroleptyki o powolnym uwalnianiu wstrzykuje się tylko raz na 2 do 6 tygodni.

Do działań niepożądanych może należeć senność, niewyraźne widzenie, suchość w ustach, niskie libido, drżenie, skurcze i przyrost masy ciała. Niektóre neuroleptyki mają więcej działań niepożądanych niż inne. Jeśli działania niepożądane stają się problemem, pacjenci powinni poinformować o tym lekarza.

Leczenie zespołu Tourette'a marihuaną medyczną

Według danych Tourette Association of America, największej na świecie organizacji non-proft, pomagającej osobom z tą chorobą, 47 procent dorosłych z zespołem Tourette'a oraz 44 procent rodziców dzieci z tym zaburzeniem nie czuje, by stosowane leki wystarczająco skutecznie pomagały im poradzić sobie z bolesnymi i bardzo często występującymi tikami. Szukają więc pomocy w medycznej marihuanie. Jedna z teorii mówi bowiem o tym, że za powstanie zaburzeń może być częściowo odpowiedzialny układ endokannabinoidowy. Tourette związany jest z problemami w jądrze podstawnym, wzgórzu i korze przedczołowej. Z kolei w jądrze podstawowym występuje duże zagęszczenie receptorów kannabinoidowych typu 1 (CB1), w których działanie zaangażowany jest właśnie układ endokannabinoidowy. Czy w takim razie można i warto leczyć Tourette'a marihuaną medyczną?

Badacze cały czas pracują nad odpowiedzią na to pytanie. Swoje działania na szeroką skalę prowadzi też pod tym kątem Tourette Association of America. Ta „szeroka skala” jest w tym przypadku bardzo ważna, ponieważ dotychczasowe badania były przeprowadzane na nielicznych grupach pacjentów. Jedno z nich wykonano w 1998 roku w Niemczech. Z 64 osób biorących udział w testach, 17 paliło marihuanę. 14 z tych 17 osób zgłosiło z kolei częściowe lub całkowite ustanie tików.

Konopie działają także nasennie, uspokajająco, a – jak zaznaczają specjaliści z Tourette Association of America – gdy osoby chore odczuwają lęk, często objawy się nasilają. W ten sposób marihuana też może więc pomóc. To samo stowarzyszenie zaznacza jednak, że konkretni pacjenci po zastosowaniu marihuany (niektóre stany zalegalizowały jej stosowanie w przypadku zespołu Tourette'a, choć amerykańska Agencja Żywności i Leków jeszcze tego nie zrobiła) zgłaszali jego wolontariuszom i pracownikom zarówno poprawę, jak i pogorszenie objawów lub całkowity brak zmian. Dlatego też prowadzone są kolejne badania, mające ostatecznie pomóc odpowiedzieć na pytanie, czy i w jakich dawkach stosować medyczną marihuanę w leczenie zespołu Tourette'a.

Zabiegi niefarmakologiczne

Terapia behawioralna może pomóc zmienić wzorce zachowań pacjenta. Badania wykazały, że kompleksowa interwencja behawioralna może pomóc dzieciom i dorosłym z zespołem Tourette'a. Terapia ma na celu leczenie objawów poprzez odwrócenie nawyków. Odwrócenie nawyków opiera się na założeniu, że:

• pacjenci nie są świadomi swoich tików
• celem tików jest złagodzenie nieprzyjemnych doznań, zanim one wystąpią

Terapeuta pomaga pacjentowi monitorować wzorce i częstotliwość tików. Identyfikowane są również wszelkie odczucia, które wywołują tiki. Gdy pacjent zda sobie sprawę z tiku, można opracować alternatywny i mniej zauważalny sposób łagodzenia niepokojących wrażeń. Na przykład, jeśli nieprzyjemne uczucie w gardle powoduje, że dana osoba odczuwa potrzebę chrząknięcia lub oczyszczenia gardła, może nauczyć się łagodzić to uczucie, biorąc zamiast tego serię głębokich oddechów.

Badanie opublikowane w 2015 r. wykazało, że rodzaj terapii stosowany w celu zmniejszenia przewlekłych tików u osób z zespołem Tourette'a może również zmienić sposób pracy ich mózgu. Inne badanie opublikowane w 2015 r. wykazało, że substancja chemiczna w mózgu zwana GABA może pomóc w leczeniu tików u osób z zespołem Tourette'a.

Terapia odwracania nawyków często obejmuje też terapię relaksacyjną. Stres lub niepokój mogą powodować, że tiki stają się bardziej nasilone i częstsze. Głębokie oddychanie i wizualizacja mogą pomóc złagodzić niepokój, często powodując mniej i mniej ostrych tików.

Zespół Tourette'a u osób dorosłych

Zespół Tourette'a rzadko występuje u osób dorosłych. Najczęściej objawia się u dzieci w ciągu pierwszych 10 lat życia. Szacuje się, że u dorosłych objawy choroby występują niemal 20 razy rzadziej niż u dzieci.

Czytaj też:
Naukowcy: Choroba autoimmunologiczna matki zwiększa ryzyko ADHD u dziecka