Nadnercze – budowa i funkcje, najczęstsze choroby oraz ich diagnostyka i leczenie

Nadnercza to niewielkie gruczoły wydzielania wewnętrznego, które pełnią bardzo ważną funkcję. Dzięki nim możliwa jest produkcja hormonów niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania ludzkiego organizmu. Na choroby nadnerczy mogą wskazywać bardzo nietypowe objawy np. nadmierny apetyt, wewnętrzne drżenia i zlewne poty. Warto dowiedzieć się więcej na temat budowy, funkcji oraz chorób nadnerczy, a także sposobów leczenia związanych z nimi schorzeń.

Budowa nadnerczy

Za uwalnianie do krwi hormonów odpowiadają gruczoły wydzielania wewnętrznego. Jednym z ważnych gruczołów wydzielania wewnętrznego są nadnercza. Zarówno wrodzone, jak i nabyte choroby nadnerczy w stopniu znacznym wpływają na funkcjonowanie organizmu, zaburzając jego prawidłową pracę.

Choroby nadnerczy mogą mieć różne podłoże. Zaliczamy do nich nie tylko schorzenia związane z nieprawidłowym wydzielaniem hormonów nadnerczy. W obrębie nadnerczy mogą utworzyć się guzy nadnercza, a także rak nadnercza. W niektórych przypadkach niedobór hormonów nadnerczy oraz inne zaburzenia związane z pracą tych gruczołów wydzielania wewnętrznego mogą doprowadzić do śmierci.

Nadnercza znajdują się nad nerkami, a dokładnie na górnym biegunie nerek. Prawe i lewe nadnercze różnią się nieco pod względem wyglądu, jednak ich budowa wewnętrzna pozostaje taka sama. Prawe nadnercze swoim kształtem przypomina piramidę. Lewe nadnercze ma kształt półksiężyca. Prawe nadnercze przylega do żyły głównej dolnej, otrzewnej i wątroby; lewe nadnercze sąsiaduje z torbą sieciową otrzewnej, żołądkiem, trzustką oraz tętnicą śledzionową. Tylna powierzchnia nadnerczy przylega do odcinka lędźwiowego przepony.

W budowie wewnętrznej nadnerczy wyróżniamy korę nadnerczy oraz rdzeń nadnerczy. Część korowa nadnerczy i część rdzenna nadnerczy to niezależne gruczoły dokrewne.

Kora nadnerczy i rdzeń nadnerczy – budowa i funkcje

Kora nadnerczy to gruczoł dokrewny o szerokim zakresie działania. Hormony wydzielane przez korę nadnerczy są niezbędne do życia. Jeżeli dojdzie do zniszczenia kory nadnerczy, to w ciągu kilku dni człowiek umiera. Kora nadnerczy to główna masa gruczołu nadnerczowego – stanowi około 80-90% masy całego nadnercza. Kora nadnerczy zbudowana jest z trzech warstw – w jej budowie wyróżniamy warstwę kłębkowatą, warstwę pasmowatą i warstwę siatkowatą.

Kora nadnerczy odpowiada za wydzielanie wielu ważnych hormonów, które określane są mianem kortykosteroidów. Zaliczamy do nich glikokortykosteroidy, mineralokortykosteroidy i androgeny (hormony płciowe).

Rdzeń nadnercza tworzą ciała komórek nerwowych. Jest on częścią układu współczulnego. Rdzeń nadnercza zbudowany jest z brył i beleczek nabłonkowych. Tworzą one sieć, w której znajdują się zatokowe naczynia włosowate i żylne.

Nadnercza to silnie unerwione gruczoły wydzielania wewnętrznego. Unerwia je splot naczyniowy, który tworzą włókna nerwu błędnego, nerwu przeponowego oraz nerwu trzewnego.

Rdzeń nadnerczy uwalnia do krwi hormony pod wpływem oddziaływania bodźców nerwowych, a także stanów emocjonalnych. Hormony wydzielane przez rdzeń nadnerczy nazywane są hormonami stresu. To między innymi adrenalina, która odpowiada za reakcje naszego organizmu w sytuacjach zagrożenia.

Działanie adrenaliny na organizm, choć pomaga radzić sobie w różnych sytuacjach, może także stanowić zagrożenie dla życia. W przypadku nadmiernego wydzielania adrenaliny, np. u osób chorujących na nadciśnienie tętnicze, może dojść do poważnych powikłań, do których zaliczamy nagły wzrost ciśnienia tętniczego i związany z nim zawał mięśnia sercowego lub udar mózgu.

Funkcją nadnerczy jest produkcja hormonów, które są niezbędne do życia. Zarówno nadmiar hormonów nadnerczy, jak i ich niedobór wywołuje poważne schorzenia. Dysfunkcja nadnerczy nie zawsze powoduje, że pojawiają się charakterystyczne objawy. Zaburzenia w funkcjonowaniu nadnerczy, które powodują nieprawidłowe wytwarzanie hormonów oraz uwalnianie ich do krwi w zbyt dużej lub za małej ilości, wymagają specjalistycznego leczenia, bo wpływają one m.in. na gospodarkę wodno-elektrolitową, układ krążenia, odporność na stres, pracę układu odpornościowego, ciśnienie tętnicze i poziom glukozy we krwi.

Zaburzenia w wydzielaniu niektórych hormonów nadnerczy mogą powodować wzrost lub spadek libido. Na skutek zaburzeń w funkcjonowaniu kory nadnerczy u kobiet mogą pojawić się cechy męskie, np. zarost na twarzy i w innych miejscach, w których owłosienie występuje przede wszystkim u mężczyzn np. na plecach.

Hormony kory nadnerczy

Jednym z ważnych hormonów kory nadnerczy jest hydrokortyzon. Wykazuje on działanie przeciwzapalne i przeciwalergiczne. Nadmierne wydzielanie hydrokortyzonu powoduje zaburzenia w funkcjonowaniu układu immunologicznego. Hydrokortyzon znajduje zastosowanie w lecznictwie – jest m.in. stosowany jako lek, który hamuje procesy zapalne.

Równie ważny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu jest aldosteron. Odpowiada on za utrzymanie równowagi wodno-elektrolitowej. Aldosteron reguluje stężenie potasu, sodu oraz chlorków, a jego nieprawidłowe wydzielanie powoduje zaburzenie gospodarki wodno-elektrolitowej. Ten hormon kory nadnerczy zwiększa w nerkach zwrotne wchłanianie sodu i pobudza do wydzielania potasu z moczem.

Niedobór aldosteronu może doprowadzić do śmierci na skutek znacznego ubytku płynów ustrojowych. Nadmiar aldosteronu zwiększa objętość płynów ustrojowych, sprawiając, że organizm zatrzymuje zbyt dużo wody i podnosi ciśnienie tętnicze krwi.

Na skutek zaburzeń hormonalnych i wzrostu ciśnienia tętniczego zwiększa się ryzyko wystąpienia zawału serca oraz udaru mózgu. Nadmiar aldosteronu w organizmie może także doprowadzić do niewydolności serca i niewydolności nerek.

Kora nadnerczy wydziela również hormony niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmu, a także rozwoju cech płciowych u mężczyzn. Hormony te nie działają na organizm kobiet. Na skutek nadmiernego rozrostu kory nadnerczy i wydzielania androgenów u kobiet pojawiają się zaburzenia hormonalne, prowadzące do pojawienia się typowych cech męskich np. zmiana tonu głosu oraz nadmierne owłosienie, czyli hirsutyzm.

Hormony rdzenia nadnerczy

Rdzeń nadnerczy wydziela katecholaminy, czyli adrenalinę, noradrenalinę i niewielkie ilości dopaminy. Adrenalina reguluje poziom glukozy we krwi, wpływa na przebieg różnych procesów metabolicznych, a także funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego.

Adrenalina wydzielana jest w dużej ilości w sytuacjach stresowych. Hormon ten nazywany jest hormonem strachu, hormonem walki oraz hormonem ucieczki. Działanie adrenaliny na organizm w pewnych sytuacjach może okazać się bardzo korzystne, jednak nadmiar adrenaliny w organizmie szkodzi naszemu zdrowiu.

Zwiększone wydzielanie adrenaliny na skutek nadmiernego pobudzenia emocjonalnego, które może być związane np. z zaburzeniami nerwicowymi, zwiększa ryzyko zawału serca i udaru mózgu, bo powoduje wzrost ciśnienia tętniczego. Adrenalina wydzielana jest nie tylko pod wpływem stanów emocjonalnych, ale także bodźców nerwowych.

Jak już zostało wspomniane, zaburzenia w funkcjonowaniu nadnerczy nie zawsze powodują charakterystyczne objawy i dolegliwości zdrowotne. Hormony nadnerczy biorą udział w przebiegu wielu procesów biologicznych, co sprawia, że ich nadmierny lub zbyt niski poziom w organizmie zaburza pracę wielu narządów i układów.

Charakterystycznym objawem większości zaburzeń hormonalnych jest zmiana samopoczucia. Nieprawidłowa produkcja hormonów kory nadnerczy i rdzenia nadnerczy może powodować np. osłabienie mięśni, wahania masy ciała (niekontrolowane przybieranie na wadze i chudnięcie), zaburzenia nastroju, spadek odporności organizmu, bóle kości, drętwienie i mrowienie kończyn, a także zaburzenia łaknienia, które objawiają się nadmiernym apetytem, powodując stałe odczuwanie głodu. Czasami zaburzenia w funkcjonowaniu nadnerczy wywołują objawy pojawiające się w przebiegu cukrzycy np. wzmożone pragnienie.

Choroby nadnerczy

Wyróżniamy wrodzone choroby nadnerczy np. wrodzony przerost nadnerczy i nabyte choroby nadnerczy, które dzielą się na kilka grup m.in. w zależności od rodzaju wydzielanych w nieprawidłowy sposób hormonów.

Do chorób nadnerczy zaliczamy:

• choroby związane z zaburzeniami w wydzielaniu przez nadnercza hormonów np. niedoczynność kory nadnerczy – na skutek nieprawidłowego funkcjonowania nadnerczy, które wydzielają zbyt mało hormonów, rozwija się choroba Addisona,
• choroby związane z nadmiernym wydzielaniem glikokortykosteroidów – w tym przypadku rozwija się zespół Cushinga, czyli nadczynność kory nadnerczy,
• choroby związane z zaburzeniami w wydzielaniu mineralokortykosteroidów – w tym przypadku mogą zostać zdiagnozowane różne schorzenia np. zespół Conna, hipoaldosteronizm i hiperaldosteronizm wtórny,
• zespoły chorobowe związane z nadmiarem androgenów – w tym przypadku mogą zostać zdiagnozowane np. hirsutyzm i wirylizacja.

Inne choroby nadnerczy to guzy nadnerczy, rak nadnerczy i guz chromochłonny oraz incydentaloma, czyli przypadkowo wykryty guz nadnercza.

Każda z chorób nadnerczy wywołuje określone objawy oraz wymaga specjalistycznego leczenia. Warto pamiętać, że nadnercza są niezbędne do życia, co sprawia, że bagatelizowanie objawów związanych z nimi chorób może doprowadzić do poważnych powikłań.

Diagnostyka chorób nadnerczy

Na etapie diagnostyki chorób nadnerczy wykonywane są różne badania, do których zaliczamy m.in. badania hormonalne, badania obrazowe oraz biopsję, która wykonywana jest w celu potwierdzenia m.in. raka nadnercza.

Badania hormonalne to badania wykonywane pobranej od pacjenta próbki krwi oraz próbki moczu. Na etapie diagnostyki laboratoryjnej wykonywane jest oznaczenie w surowicy krwi i w moczu poziomu hormonów kory nadnerczy i hormonów rdzenia nadnerczy, czyli m.in. poziomu kortyzolu, aldosteronu i hormonów płciowych. W celach diagnostycznych niezbędne może być także oznaczanie poziomu metabolitów adrenaliny w surowicy krwi i dobowej zbiórce moczu.

W celach diagnostycznych wykonywane są także badania obrazowe. Są one ważnym elementem diagnostyki zmian chorobowych w obrębie nadnerczy m.in. guzów. Badania obrazowe pozwalają wykryć patologiczną zmianę na nadnerczu oraz precyzyjnie ocenić jej rozmiar i lokalizację. Badania obrazowe, które wykonywane są na etapie diagnostyki chorób nadnerczy to m.in. USG jamy brzusznej, badania scyntygraficzne oraz tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny.

Biopsja nadnerczy wykonywana jest w celu pobrania wycinka do badania histopatologicznego. Dzięki badaniu histopatologicznemu można dokładnie określić, z jakich komórek zbudowana jest patologiczna zmiana na nadnerczu.

Choroby nadnerczy: choroba Addisona – przyczyny, objawy, leczenie

Choroba Addisona (pierwotna niedoczynność kory nadnerczy) to zespół objawów, które związane są z przewlekłym niedoborem hormonów wydzielanych przez korę nadnerczy.

Chorobę Addisona wywołuje autoimmunologiczne zapalenie kory nadnerczy. Może ona także towarzyszyć innym schorzeniom, do których zaliczamy np. choroby zakaźne, skazy krwotoczne, uszkodzenia nadnerczy związane z przyjmowaniem niektórych leków, a także przerzuty nowotworowe.

Objawy choroby Addisona pojawiają się m.in. na skórze. Zaliczamy do nich pojawiające się w miejscach wystawionych na działanie promieniowania słonecznego przebarwienia. Inne objawy choroby Addisona nie są charakterystyczne i dotyczą różnych narządów oraz układów. Na chorobę Addisona mogą wskazywać m.in.:

• przewlekłe zmęczenie,
• obniżone ciśnienie tętnicze krwi,
• zaburzenia miesiączkowania,
• osłabienie siły mięśniowej,
• chudniecie,
• niski poziom glukozy we krwi,
• podwyższony poziom wapnia we krwi,
• brak odporności na działanie stresu.

Choroba Addisona prowadzi do uszkodzenia kory nadnerczy, która przestaje produkować hormony. Leczenie choroby Addisona polega na przyjmowaniu hormonów, których brakuje w organizmie. Bardzo ważne jest przestrzeganie wskazań lekarza odnośnie do m.in. pory przyjmowania leków, bo odpowiedni harmonogram leczenia pozwala stymulować fizjologiczną pracę nadnerczy.

Choroby nadnerczy: zespół Cushinga – przyczyny, objawy, leczenie

Zespół Cushinga jest chorobą związaną z nadmiernym wydzielaniem produkowanych w nadnerczach glikokortykosteroidów.

Do rozwoju zespołu Cushinga może doprowadzić np. długotrwałe przyjmowanie glikokortykosteroidów, które stosowane są w leczeniu różnych chorób o podłożu zapalnym. Objawy zespołu Cushinga mogą być również związane z nadmierną syntezą kortyzolu w nadnerczach. Zwiększone ryzyko rozwoju zespołu Cushinga na skutek stosowania syntetycznych glikokortykosteroidów dotyczy m.in. osób, u których zostało zdiagnozowane reumatoidalne zapalenie stawów.

Objawy zespołu Cushinga związane są ze zwiększonym poziomem kortyzolu we krwi. Zaliczamy do nich m.in.:

• bóle głowy i podwyższone ciśnienie tętnicze krwi,
• nadmierne gromadzenie się tkanki tłuszczowej w okolicy twarzy i brzucha,
• nadmierny apetyt,
• zmniejszenie zdolności wysiłkowych,
• zaburzenia miesiączkowania,
• zmiany skórne np. czerwone, szerokie rozstępy i trądzik,
• nadmierne owłosienie typu męskiego u kobiet,
• spadek libido,
• zaburzenia widzenia.

Objawy zespołu Cushinga powinny skłonić do wizyty u lekarza oraz wykonania badań diagnostycznych. Metoda leczenia zespołu Cushinga dobierana jest do jego przyczyny. W przypadku stwierdzenia guza w obrębie nadnercza niezbędne jest usunięcie całego nadnercza.

Jeżeli zespół Cushinga ma związek z guzem przysadki mózgowej, to wykonywana jest operacja jej usunięcia przez zatokę klinową. Zabieg trzeba wykonać w ośrodku, który specjalizuje się w przeprowadzaniu skomplikowanych operacji neurochirurgicznych.

Choroby nadnerczy: guz chromochłonny – przyczyny, objawy, leczenie

Guz chromochłonny to rzadko diagnozowany guz, który najczęściej nie jest guzem złośliwym. Stanowi jednak zagrożenie dla zdrowia, ponieważ wpływa m.in. na ciśnienie tętnicze krwi, zwiększając ryzyko wystąpienia zawału serca i udaru mózgu.

Przyczyny powstawania guza chromochłonnego nie są znane. W niektórych przypadkach może mieć podłoże genetyczne, na które wskazuje rodzinne występowanie guza chromochłonnego.

Guz chromochłonny zbudowany jest z komórek, które produkują hormony, zaburzając gospodarkę hormonalną organizmu. Na skutek utworzenia się w organizmie guza chromochłonnego pojawiają się zaburzenia w pracy serca, zaburzenia stężenia glukozy we krwi, a także wzrasta ciśnienie tętnicze.

Objawy guza chromochłonnego mogą różnić się u poszczególnych pacjentów. Na guz chromochłonny mogą wskazywać m.in.:

• wysokie ciśnienie tętnicze o stałym lub napadowym charakterze,
• związane z nadciśnieniem tętniczym bóle głowy,
• uczucie kołatania serca,
• drżenie kończyn,
• zlewne poty,

Leczenie guza chromochłonnego to leczenie operacyjne, które poprzedzone jest leczeniem farmakologicznym, które pozwala ustabilizować ciśnienie tętnicze krwi.

Inne choroby nadnerczy – objawy

Inne choroby nadnerczy to m.in. hiperaldosteronizm, zespoły związane z nadmiarem androgenów, guzy nadnerczy i rak nadnerczy. Hiperaldosteronizm to choroba, która wywołuje nadciśnienie tętnicze oporne na działanie leków obniżających ciśnienie krwi. Objawy wskazujące na hiperaldosteronizm to m.in.:

• bóle w klatce piersiowej,
• osłabienie siły mięśniowej i skurcze mięśni,
• zaburzenia rytmu serca,
• silne, napadowe bóle głowy,
• zaburzenia widzenia,
• drętwienie ramion.

Powyższe objawy powoduje podwyższone ciśnienie tętnicze. Jeżeli u pacjenta zdiagnozowane zostało wysokie ciśnienie tętnicze, które jest oporne na działanie leków, to przyczyną może być właśnie hiperaldosteronizm. Objawy zespołów związanych z nadmiarem androgenów, do których zaliczamy m.in. hirsutyzm, występują u kobiet i powodują rozwój cech męskich. Zaliczamy do nich m.in.:

• nadmierne owłosienie typu męskiego, które pojawia się np. na twarzy, klatce piersiowej, plecach oraz brzuchu,
• zmianę głosu,
• łojotok,
• trądzik,
• zaburzenia miesiączkowania,
• niepłodność,
• otyłość,
• zaburzenia nastroju.

Objawy guzów nadnerczy są podobne do objawów innych chorób nadnerczy. Zarówno niezłośliwe guzy nadnerczy, jak i rak nadnerczy mogą powodować objawy występujące także m.in. w chorobie Addisona i chorobie Cushinga.

Objawy guzów nadnerczy i objawy raka nadnerczy to m.in.:

• podwyższone ciśnienie tętnicze, które nie ulega obniżeniu po zastosowaniu leków,
• nadmierne owłosienie i zaburzenia miesiączkowania u kobiet,
• powiększenie gruczołów piersiowych i osłabienie popędu płciowego u mężczyzn,
• osłabienie siły mięśniowej,
• problemy skórne,
• przewlekłe zmęczenie,
• zaburzenia snu,
• skurcze mięśni,
• zaburzenia nastroju,
• bóle głowy.

Guzy nadnerczy i rak nadnerczy mogą powodować różne objawy, które związane są m.in. z zaburzeniami w wydzielaniu hormonów nadnerczy np. androgenów. Charakterystycznym objawem większości guzów w obrębie nadnercza jest wzrost ciśnienia tętniczego oraz związane z wysokim ciśnieniem tętniczym dolegliwości zdrowotne.

Czytaj też:
Zapalenie żołądka – przyczyny, czynniki ryzyka, objawy, diagnostyka i leczenieCzytaj też:
Encefalopatia wątrobowa – rodzaje, przyczyny, objawy i leczenie

Źródła:

T. Brzozowski, Fizjologia Człowieka. Konturek, wydanie 3, Wydawnictwo Edra Urban & Partner, Wrocław, 2019.

Szczeklik A., Choroby wewnętrzne, Tom I, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków, 2005.

Szczeklik A., Choroby wewnętrzne, Tom II, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków, 2006.

Janicki K., Domowy poradnik medyczny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2001.