Wady wymowy – rodzaje, przyczyny, diagnostyka i leczenie

Zaburzenia mowy występują nie tylko u dzieci, ale także osób dorosłych. W przypadku dorosłych często związane są z brakiem terapii logopedycznej w okresie dzieciństwa. Odpowiednio dobrane ćwiczenia, które są systematycznie powtarzane, oraz terapia wad wymowy, pozwalają korygować nieprawidłowości związane z mówieniem.

Podstawowe informacje o wadach wymowy

Zaburzenia mowy oraz zaliczane do nich wady wymowy to często złożony problem. Wady wymowy rozwijają się na skutek działania różnych czynników. Zaliczamy do nich nie tylko zaburzenia w funkcjonowaniu aparatu mowy, ale także nieprawidłowe wzorce mowy i zaburzenia słuchu.

Istnieje kilka często bagatelizowanych czynników, które sprzyjają powstawaniu wad wymowy. Zaliczamy do nich np. długie korzystanie ze smoczka, choroby stomatologiczne, które prowadzą do przedwczesnej utraty zębów mlecznych i zębów stałych, brak leczenia ortodontycznego wad zgryzu, a także częste infekcje górnych dróg oddechowych, które przyczyniają się do powiększenia migdałków. Istotne znaczenie w rozwoju mowy ma prawidłowo funkcjonujący narząd słuchu, który u dzieci narażony jest na częste choroby (np. zapalenie ucha środkowego), które mogą prowadzić do zaburzającego naukę mówienia niedosłuchu.

Wady wymowy można rozpoznać w okresie wczesnego dzieciństwa. Rozpoczęta w wieku przedszkolnym terapia logopedyczna pozwala nie tylko skorygować wady wymowy związane m.in. z nieprawidłowościami w budowie aparatu mowy, ale także wyeliminować nieprawidłowy, przyjęty wzorzec wymowy.

Ważne! Właściwa komunikacja z dzieckiem na etapie, gdy jeszcze nie wypowiada słów, ma ogromny wpływ na prawidłowy rozwój mowy. Zniekształcanie głosek podczas rozmowy z dzieckiem powoduje utrwalenie nieprawidłowego wzorca mowy. Rozmawiać możemy nie tylko z dziećmi, które potrafią wypowiadać słowa, ale także z niemowlętami. Mówienie do dzieci od pierwszych dni życia, czytanie książek, a także śpiewanie, nie tylko pomaga budować więź pomiędzy maluchem i jego bliskimi, ale także wzbogaca zasób słownictwa i wpływa na prawidłowy rozwój mowy.

Dziś już wiadomo, że podczas komunikacji z dzieckiem nie powinno się używać zdrobnień, seplenić, zniekształcać wyrazów, jednak jeszcze kilka dekad temu, normalne było komunikowanie się z dzieckiem w nieprawidłowy sposób, co nie pozostało bez wpływu na występowanie wad wymowy u dzisiejszych dorosłych.

Czym jest wada wymowy?

Wada wymowy diagnozowana jest, gdy występuje patologiczna realizacja fonemów, co prowadzi do zniekształcenia postaci fonetycznej lub fonologicznej wyrazów. Wada wymowy powoduje nieprawidłowe wymawianie głoski lub głosek, zastępowanie ich innymi głoskami, a także całkowite pomijanie. Na skutek wady wymowy wypowiadane przez dziecko słowa są niezgodne z prawidłowym wzorcem, zniekształcone, niewyraźne lub całkowicie niezrozumiałe dla otoczenia. Niektóre dzieci z zaburzeniami mowy tworzą nowe słowa, komunikując się z otoczeniem własnym językiem.

U podłoża wad wymowy leży niemożność realizowania dźwięków mowy. Ograniczenia związane z artykulacją dźwięków sprawiają, że dziecko lub osoba dorosła z wadą wymowy pokonuje trudności z komunikowaniem się, zniekształcając wypowiadane głoski (deformacja głosek), zastępując trudne do wymówienia głoski innymi (substytucja głosek) bądź całkowicie rezygnując z wypowiadania problematycznej głoski (elizja głoski).

Wady wymowy mogą rozwinąć się na każdym etapie życia i mają związek m.in. z ogólnym stanem zdrowia aparatu mowy. Częstym problemem dzieci w wieku przedszkolnym są wady wymowy związane z przerostem trzeciego migdałka. W tym przypadku u prawidłowo wysławiającego się dziecka pojawia się mowa nosowa. Oddychanie przez usta, które często spowodowane jest infekcjami górnych dróg oddechowych oraz alergią wziewną, również zniekształca mowę, utrudniając prawidłowy rozwój jamy ustnej.

Bardzo ważne jest, aby każde dziecko na etapie rozwojowym miało wykonywane przesiewowe badania słuchu. Są one częścią bilansu rozwoju dziecka na poszczególnych etapach życia, jednak pobieżnie wykonane badanie nie pozwala wykryć niedosłuchu. Dzieci z poważnymi wadami wymowy oraz dzieci, które nie mówią, powinny mieć wykonane specjalistyczne badania słuchu.

Warto zaznaczyć, że nie każde dziecko zaczyna mówić po ukończeniu 1. roku życia. Niektóre dzieci zaczynają wymawiać głoski, a także proste słowa wcześniej, a inne zaczynają porozumiewać się nieco później. Indywidualny tok rozwoju mowy każdego dziecka sprawia, że we własnym tempie rozwija ono swoje umiejętności. Ewentualne wątpliwości dotyczące zdrowia i rozwoju dziecka warto konsultować z pediatrą.

Nie jest zalecane zbyt długie zwlekanie z rozpoczęciem diagnostyki i terapii logopedycznej, bo dziecko nie wyrośnie z wady wymowy, a brak odpowiedniego postępowania terapeutycznego powoduje pogłębienie problemów z wymową. Terapię powinno się rozpocząć jak najwcześniej – dotyczy to zarówno dzieci, u których wady wymowy są związane z utrwalonym, nieprawidłowym wzorcem mowy, jak i dzieci, u których występują różne schorzenia.

Najczęstsze przyczyny wad wymowy

Wady wymowy mogą mieć różne przyczyny. Najczęściej są to m.in.:

• problemy z funkcjonowaniem narządu słuchu np. związany z nieprawidłowościami w obrębie narządu słuchu niedosłuch;
• nieprawidłowa budowa anatomiczna narządów mowy i jamy ustnej np. wady zgryzu, skrócone wędzidełko podjęzykowe i wędzidełko języka, skrzywienie przegrody nosowej, przerost migdałka podniebiennego, nieprawidłowa budowa podniebienia miękkiego, przerost języka (makroglosja);
• zaburzenia w funkcjonowaniu narządów mowy,
• zaburzenia w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego.

Inne przyczyny wad wymowy to m.in. długie ssanie smoczka oraz ssanie kciuka, co skutkuje nieprawidłowym zgryzem, zaburzenia w funkcjonowaniu jamy ustnej, które są związane ze zbyt późnym podawaniem pokarmów stałych, a także ubytki w uzębieniu, które spowodowane są próchnicą zębów mlecznych i zębów stałych.

Jak już zostało wspomniane, przyczyną rozwoju wad wymowy mogą być nieodpowiednie wzorce podczas uczenia się mowy. Dziecko uczy się mówić poprzez naśladownictwo, co sprawia, że np. wady wymowy u rodziców i rodzeństwa, a także celowe zniekształcanie głosek, przyczynia się do rozwoju wad wymowy, utrwalając nieprawidłowe nawyki.

Na rozwój wad wymowy nie wpływają czynniki genetyczne – wady wymowy nie są zapisane w genach, jednak niektóre choroby dziedziczne zwiększają ryzyko ich rozwoju. Dotyczy to przede wszystkim występujących rodzinnie wad zgryzu, zaburzeń słuchu i wad w budowie anatomicznej aparatu artykulacyjnego – w tym przypadku rozwija się dyslalia słuchowa.

Najczęstsze wady wymowy

Wyróżniamy różne rodzaje wad wymowy. Ich klasyfikacja jest złożona i uwzględnia kilka kryteriów np. kryterium ilościowe (liczba zaburzonych głosek) i kryterium jakościowe.

Kryterium ilościowe dzieli wady wymowy ze względu na:

• liczbę nieprawidłowo realizowanych głosek – dyslalia jednoraka, dyslalia wieloraka, dyslalia całkowita, dyslalia izolowana, a także dyslalia częściowa i uogólniona;
• liczbę nieprawidłowo realizowanych cech dystynktywnych głoski – dyslalia prosta, dyslalia złożona;
• liczbę zaburzonych sfer artykulacyjnych – dyslalia monomorficzna (wadliwa wymowa w obrębie jednej strefy artykulacyjnej) i polimorficzna (wadliwa wymowa w obrębie kilku stref artykulacyjnych).

Zgodnie z kryterium jakościowym dzieli się wady wymowy ze względu na sposób nieprawidłowo realizowanej głoski – mogilalia, paralalia i dyslalia właściwa, a także objawy i nazwy zaburzonej głoski lub nazwy szeregu głosek – np. sygmatyzm, rotacyzm, nosowanie.

Często występującą wadą wymowy jest sygmatyzm (seplenienie), czyli nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych szeregu syczącego (S, Z, C, DZ), szeregu ciszącego (Ś, Ź, Ć, DŹ) i szeregu szumiącego (SZ, Ż, CZ, DŻ). Wyróżniamy kilka rodzajów seplenienia, które związane są m.in. z ułożeniem języka podczas wymawiania głosek np.:

• seplenienie przyzębowe – język zbyt mocno przylega do dolnych siekaczy podczas mówienia;
• seplenienie międzyzębowe – język podczas artykulacji wysuwa się między zęby i jest spłaszczony, co sprawia, że powietrze rozchodzi się po jego całej powierzchni. Seplenienie międzyzębowe może być spowodowane np. przez połykanie infantylne;
• seplenienie boczne – powietrze podczas artykulacji rozchodzi się na boki.

Inne rodzaje wad wymowy związane są z nieprawidłową realizacją poszczególnych głosek np.:

• betacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski B;
• gammacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski G;
• lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski L;
• lappacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski K;
• rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski R;
• rynolalia – nosowanie, zaburzenie rezonansu nosowego w mowie.

Do wad wymowy zaliczana jest również mowa bezdźwięczna. Mowa bezdźwięczna polega na wymawianiu głosek dźwięcznych jako głoski bezdźwięczne. Głoski mające bezdźwięczne odpowiedniki to m.in. W, Z, Ż, Ź, DZ, DŻ, DŹ, B, D, G, Mowa bezdźwięczna powoduje, że np. głoska B brzmi jak P, a głoska W brzmi jak F.

Brak odpowiedniej diagnostyki oraz terapii nieprawidłowej wymowy wpływa na jakość życia na każdym z jego etapów. Wady wymowy u dzieci często są powodem wycofania się dziecka z grupy rówieśniczej, ponieważ jego mowa jest niezrozumiała. Warto pamiętać, że odstawanie od grupy rówieśniczej pod różnymi względami m.in. z powodu wady wymowy, sprawia, że dziecko ma niską samoocenę. Wady wymowy u dzieci utrudniają również m.in. uczestniczenie w zajęciach lekcyjnych – dziecko z wadą wymowy może unikać aktywnego uczestniczenia w zajęciach oraz odczuwać stres, gdy musi udzielić odpowiedzi na zadane pytanie.

W przypadku występowania kilku wad wymowy jednocześnie, co zdarza się dość często, mowa staje się bełkotliwa i bardzo trudno ją zrozumieć. W późniejszym etapie życia nieleczone wady wymowy mogą m.in. ograniczać możliwości związane z pełnieniem obowiązków zawodowych, a także uniemożliwiać pracę na niektórych stanowiskach.

Leczenie wady wymowy

Diagnostyką i leczeniem wad wymowy zajmuje się logopeda. Często konsultacja logopedyczna odbywa się w ramach profilaktyki wad wymowy w przedszkolu oraz szkole. Specjalista dzięki obserwacji dziecka może wstępnie zdiagnozować wadę wymowy. Zajęcia logopedyczne w przedszkolu lub szkole to jednak za mało, aby skutecznie skorygować wadę wymowy. Wykrycie wady wymowy u dziecka jest wskazaniem m.in. do konsultacji laryngologicznej, która pozwoli zdiagnozować np. przerost migdałka podniebiennego lub niedrożność nosa, związaną ze skrzywieniem przegrody nosowej. U dzieci z chorobami górnych dróg oddechowych terapia logopedyczna stanowi uzupełnienie leczenia wykrytych chorób. Dziecko z wadą wymowy powinno także odwiedzić ortodontę i audiologa, co pozwoli wykryć inne z częstych przyczyn zaburzeń artykulacji.

Terapia logopedyczna powinna być dopasowana do indywidualnych potrzeb dziecka. Leczenie wady wymowy nie kończy się za drzwiami gabinetów logopedycznych. Aby terapia była skuteczna, niezbędne jest również wykonywanie z dzieckiem ćwiczeń w domu, wedle określonego schematu postępowania terapeutycznego.

Współpraca pomiędzy dzieckiem, logopedą i innymi specjalistami, a także rodzicami pozwala poprawić jakość życia dziecka, redukując wiele związanych z wadą wymowy problemów. Warto pamiętać, że terapia wady wymowy, która jest kontynuowana w domu oraz w przedszkolu/szkole powinna przebiegać w miłej atmosferze i w tempie dostosowanym do możliwości dziecka.

Czytaj też:
Diastema – co to jest, rodzaje, przyczyny, powikłania i leczenieCzytaj też:
Niedosłuch u dzieci. Co zrobić, jeśli dziecko ma problemy ze słuchem?

Źródła:

• M. Kurkowski, S. Grabias, Logopedia. Teoria zaburzeń mowy. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo UMCS, 2022
• S. Grabias, J. Panasiuk, T. Woźniak, Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo UMCS, 2020
• A. Sołtys-Chmielowicz, Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka, Oficyna Wydawnicza Impuls, 2016
• A. Pruszewicz, Foniatria kliniczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 1992