Częstość występowania wstrząsu anafilaktycznego nieco różni się w zależności od rejonu świata. Średnio wstrząs anafilaktyczny występuje u 40-50 osób na 100 000. Ta rzadka, zagrażająca życiu reakcja organizmu o podłożu alergicznym częściej występuje u osób młodych. Wstrząs anafilaktyczny bywa nazywany chorobą alergiczną. Śmiertelne reakcje nadwrażliwości najczęściej mają związek z uczuleniem na leki, jad osy i pszczoły. Do grupy pokarmów, które mogą doprowadzić do wstrząsu alergicznego, zalicza się m.in. orzeszki ziemne.
Wstrząs anafilaktyczny jest stanem zagrożenia życia. Osoby, u których wystąpiła ciężka reakcja nadwrażliwości organizmu (anafilaksja) np. po użądleniu przez osę, powinny zawsze mieć przy sobie lek ratujący życie – lekiem pierwszej pomocy jest adrenalina, która powinna zostać podana domięśniowo w udo.
Jeżeli alergiczne testy skórne i testy z krwi ujawniają alergię, to pacjent powinien zostać poinformowany przez swojego lekarza o ryzyku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego.
Warto dowiedzieć się więcej na temat przyczyn oraz objawów, które wskazują na wstrząs anafilaktyczny. Objawy wstrząsu anafilaktycznego powinny znać nie tylko osoby uczulone, ale także ich bliscy, co ułatwi udzielenie pierwszej pomocy przedmedycznej.
Czym jest wstrząs anafilaktyczny (anafilaksja)?
Wstrząs anafilaktyczny to ciężka i szybko rozwijająca się reakcja organizmu, której przyczyną jest kontakt z wywołującym nadwrażliwość czynnikiem. Jak już zostało wspomniane, wstrząs anafilaktyczny może mieć związek z reakcją uczuleniową. Ciężkie reakcje anafilaktyczne wywołują np. składniki leków, użądlenia owadów, pokarmy. Na wstrząs anafilaktyczny narażone są jednak wszystkie osoby, u których występuje nadwrażliwość organizmu na działanie określonych substancji. Jedną z częstych przyczyn wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego są ukąszenia owadów błonkoskrzydłych m.in. osy lub szerszenia. Równie często wstrząs anafilaktyczny jest skutkiem reakcji uczuleniowej np. na pokarmy, jednak i w tym przypadku zdarzają się ciężkie reakcje nadwrażliwości organizmu np. na orzeszki ziemne. Wstrząs anafilaktyczny może również wystąpić jako reakcja organizmu na niską lub wysoką temperaturę.
Natychmiastowe udzielenie pomocy znacząco zmniejsza ryzyko zgonu na skutek wstrząsu anafilaktycznego. Zarówno dane dotyczące częstości występowania, jak i zgonów na skutek anafilaksji, mogą nie być wiarygodne, co ma związek m.in. z brakiem możliwości określenia dokładnej przyczyny dolegliwości oraz wykrycia przyczyny śmierci. Częściej wstrząs anafilaktyczny dotyczy dzieci i młodzieży. Choć jako podstawowe czynniki, które powodują wystąpienie ostrej reakcji nadwrażliwości, wyróżnia się przede wszystkim leki, jad owadów oraz pokarmy, to wstrząs anafilaktyczny mogą również wywołać alergeny wziewne np. alergeny zwierząt.
Reakcja alergiczna jest częstą przyczyną ataku astmy oskrzelowej. Pierwsze objawy wstrząsu anafilaktycznego, które dotyczą układu oddechowego, mogą przypominać objawy astmy oskrzelowej, w której przebiegu pojawiają się m.in. duszność, kaszel i świsty wydechowe. W przypadku astmy objawy związane są z nagłym skurczem oskrzeli. Objawy ze strony układu oddechowego, które występują w przebiegu wstrząsu anafilaktycznego, mają również związek z utrudnionym przepływem powietrza przez górne drogi oddechowe. W tym przypadku oprócz świstów wdechowych, spłycenia oddechu i duszności pojawiają się także m.in. świsty wydechowe, obrzęk gardła, obrzęk języka oraz dochodzi do zamknięcia krtani.
W około 1/3 przypadków nie udaje się ustalić, co wywołało ciężką reakcję nadwrażliwości. Objawy wstrząsu anafilaktycznego nie zawsze pojawiają się tuż po kontakcie z czynnikiem wyzwalającym. Czasami mija nawet kilka godzin, zanim pojawią się niepokojące dolegliwości, co dodatkowo utrudnia wykrycie przyczyny wstrząsu anafilaktycznego.
Zgonem na skutek anafilaksji zagrożone są przede wszystkim osoby, które nie mogą samodzielnie wezwać pomocy oraz uzyskać jej od osób trzecich. Wstrząs anafilaktyczny powoduje nie tylko zaburzenia w funkcjonowaniu układu oddechowego, ale także m.in. układu krążenia – nagły spadek ciśnienia krwi i zaburzenia rytmu serca w połączeniu z zaburzeniami oddychania, w krótkim czasie, prowadzą do utraty przytomności.
Co ważne – nie zawsze anafilaksja ma podłoże alergiczne. Może również dojść do anafilaksji niealergicznej. W tym przypadku czynnikiem wywołującym wstrząs anafilaktyczny są m.in. stres, wysiłek fizyczny, wysoka lub niska temperatura, a także przetoczona krew i preparaty krwiopochodne.
Najczęstsze przyczyny występowania wstrząsu anafilaktycznego
Najczęstsze przyczyny anafilaksji nieco różnią się w zależności od grupy wiekowej. U osób dorosłych wstrząs anafilaktyczny najczęściej powodują leki, pokarmy i jady owadów błonkoskrzydłych. U małych dzieci oraz nastolatków najczęstszą przyczyną wstrząsu anafilaktycznego są jady owadów i pokarmy. U niemowląt wstrząs anafilaktyczny najczęściej wywołują alergeny pokarmowe m.in. białka mleka krowiego.
Jeżeli brak jest możliwości ustalenia przyczyny wstrząsu anafilaktycznego, to diagnozowana jest anafilaksja idiopatyczna. Leki, które mogą wywołać wstrząs anafilaktyczny to m.in.:
- niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), m.in. leki dostępne bez recepty np. aspiryna, ibuprofen, naproksen,
- często stosowane antybiotyki np. penicylina i tetracyklina,
- leki cytostatyczne, które znajdują zastosowanie w leczeniu nowotworów,
- leki z grupy opioidów,
- insulina.
Wstrząs anafilaktyczny mogą również wywołać podawane szczepionki i surowice. Po przyjęciu szczepionki lub surowicy pacjent powinien przez kilkanaście minut przebywać w placówce medycznej. Jeżeli wystąpił wstrząs anafilaktyczny lub inna reakcja alergiczna po zastosowaniu leków, to zalecane jest wpisanie odpowiedniej informacji medycznej m.in. do książeczki zdrowia.
W przypadku pokarmów najczęściej wstrząs anafilaktyczny u dorosłych wywołują orzechy, ryby, skorupiaki i owoce cytrusowe. U dzieci anafilaksja najczęściej związana jest z uczuleniem na jaja, mleko, pszenicę, orzechy i soję.
Alergeny wziewne, które najczęściej wywołują reakcję nadwrażliwości to m.in. sierść kota i sierść konia.
W przypadku uczulenia na jad owadów z największym zagrożeniem wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego związane jest użądlenie przez owady błonkoskrzydłe. Wstrząs anafilaktyczny może być także ciężką reakcją organizmu na ukąszenie przez żmiję, egzotyczne węże i pająki.
W przypadku użądlenia owada oraz ukąszenia przez węża lub ugryzienia np. egzotycznego pająka bardzo ważne jest ograniczenie działania jadu na organizm.
Jeżeli dojdzie do użądlenia przez pszczołę, to trzeba jak najszybciej wyjąć żądło, bo gruczoły jadowe nadal pompują jad. Żądło trzeba delikatnie wyjąć, zeskrobując je ze skóry – uchwycenie za pozostałość odwłoka spowoduje przyśpieszenie uwolnienia jadu. Żądło osy, trzmiela i szerszenia nie pozostaje w ciele. Miejsce użądlenia trzeba schłodzić, przykładając np. okład z lodu. Jeżeli użądlona została dłoń lub okolica nadgarstka, to trzeba zdjąć pierścionki, zegarek i bransoletki, bo może pojawić się obrzęk. Ucisk w miejscu obrzęku prowadzi do zaburzeń krążenia.
Niezależnie od tego, czy u osoby użądlonej wystąpił wcześniej wstrząs anafilaktyczny, należy przyjąć leki przeciwhistaminowe, jeżeli zostały przepisane przez lekarza. Gorsze samopoczucie po użądleniu owada np. zawroty głowy, ból brzucha, duszności są wskazaniem do natychmiastowej konsultacji lekarskiej!
Osoby posiadające adrenalinę powinny jak najszybciej wykonać zastrzyk w udo!
W przypadku ukąszenia przez węża np. występującą w Polsce żmiję, węża egzotycznego lub jadowitego pająka trzeba ograniczyć ruch, przyjąć pozycję, dzięki której miejsce ukąszenia będzie znajdowało się niżej niż serce, unieruchomić kończynę, zdjąć biżuterię i zegarek, rozciąć odzież np. ciasną nogawkę spodni lub obcisły rękaw i wezwać karetkę. Nie wolno nacinać miejsca ukąszenia i wysysać lub wyciskać jadu.
Nasilone objawy reakcji alergicznej ze strony układu oddechowego i układu krwionośnego np. obniżone ciśnienie krwi i kołatanie serca zawsze są wskazaniem do przyjęcia leku przeciwhistaminowego oraz skorzystania z pomocy specjalisty.
Co zwiększa ryzyko wystąpienia anafilaksji?
Trudno jest określić ryzyko wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego. Osoby, u których została zdiagnozowana alergia wziewna, a także związana z nią astma, są bardziej narażone na wystąpienie ostrej reakcji nadwrażliwości. Ryzyko ciężkiej anafilaksji zwiększa również uczulenie na lateks, orzechy drzew i orzeszki ziemne oraz młody wiek – najwięcej przypadków wstrząsu anafilaktycznego dotyczy dzieci, i młodzieży oraz młodych dorosłych. Częściej wstrząs anafilaktyczny występuje u kobiet. Czynnikiem ryzyka są także choroby układu sercowo-naczyniowego.
W niektórych przypadkach ryzyko pojawienia się objawów wstrząsu anafilaktycznego zwiększa spożycie alkoholu lub przyjęcie niektórych leków.
Objawy wstrząsu anafilaktycznego
W przypadku wstrząsu anafilaktycznego objawy pojawiają się nagle. Zwykle mija kilka minut od kontaktu z czynnikiem wyzwalającym, jednak czasami może upłynąć nawet kilka godzin, zanim pojawią się wskazujące na anafilaksję objawy.
Objawy wstrząsu anafilaktycznego dzielą się na cztery grupy. Zaliczamy do nich:
- objawy skórne – obrzęk, świąd, pokrzywka,
- objawy ze strony układu oddechowego – suchy kaszel, skrócenie oddechu, obrzęk gardła, obrzęk języka, świsty wdechowe i świsty wydechowe, duszność,
- objawy ze strony układu krążenia – spadek ciśnienia tętniczego krwi, kołatanie serca,
- objawy ze strony układu pokarmowego –wymioty, silny ból brzucha, biegunka.
W przebiegu wstrząsu anafilaktycznego mogą występować również objawy typowe dla mniej nasilonych reakcji alergicznych np. nieżyt nosa, chrypka, kichanie i łzawienie oczu.
Skutkiem zaburzeń w funkcjonowaniu układu oddechowego i układu krążenia jest utrata przytomności. Wystąpienie objawów wstrząsu anafilaktycznego oznacza, że mamy do czynienia ze stanem bezpośredniego zagrożenia życia – trzeba udzielić pierwszej pomocy osobie poszkodowanej i wezwać karetkę.
Wstrząs anafilaktyczny może w krótkim czasie doprowadzić do zgonu i wymaga natychmiastowej reakcji. Jeżeli osoba poszkodowana posiada przy sobie adrenalinę, trzeba jak najszybciej wykonać domięśniowy zastrzyk w udo! Osobę poszkodowaną trzeba ułożyć w pozycji leżącej z uniesionymi nogami; w przypadku nasilających się problemów z oddychaniem w pozycji półsiedzącej. Jeżeli dojdzie do zatrzymania oddechu, trzeba rozpocząć resuscytację krążeniowo-oddechową.
Osoba poszkodowana, która przebywa sama w domu, powinna wezwać pomoc, dzwoniąc na numer alarmowy 112 lub 999 i otworzyć drzwi, aby ułatwić ratownikom wejście do domu lub mieszkania. Jeżeli w pobliżu znajdują się inne osoby np. sąsiedzi, trzeba poprosić o pomoc.
W przypadku wystąpienia anafilaksji istnieje wysokie ryzyko nawrotów!
Wstrząs anafilaktyczny – leczenie
Wstrząs anafilaktyczny wymaga specjalistycznej pomocy lekarza. Rozpoznanie stawiane jest na podstawie występujących objawów. Wskazówką diagnostyczną jest nagłe wystąpienie objawów oraz przebieg choroby. Rzadko zdarza się, aby wstrząs anafilaktyczny nie został szybko rozpoznany, ale problem może stanowić określenie czynnika, który go wywołał.
Leczenie wstrząsu anafilaktycznego przebiega w trybie pilnym i uwzględnia jak najszybsze podanie adrenaliny. W celu zmniejszenia objawów reakcji alergicznej podawane są również leki antyalergiczne i glikokortykosteroidy, a także leki rozszerzające oskrzela, które ułatwiają oddychanie.
W zależności od stanu pacjenta oraz jego reagowania na podawane leki może być niezbędne rozpoczęcie tlenoterapii oraz wdrożenie procedur medycznych, których celem jest m.in. przeciwdziałanie uduszeniu i stabilizacja ciśnienia tętniczego krwi.
Czytaj też:
To alergia czy normalna reakcja organizmu? Sprawdź, po czym rozpoznać uczulenie na jad owadówCzytaj też:
Alergia na mięso nie od razu daje objawy. Czym jest zespół alfa-gal?
Źródła:
- W. Gaszyński, Wstrząs anafilaktyczny, Lekarz POZ 2, s. 98-102, 2017
- F. Kokot, Ostre stany zagrożenia życia w chorobach wewnętrznych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2016
- T. Hryniewiecki, Stany nagłe, Wydawnictwo Medical Tribune Polska, 2011
- A. Szczeklik, P. Gajewski, Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, 2021