Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy, diagnostyka, leczenie i profilaktyka

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) jest chorobą wirusową, którą charakteryzuje zróżnicowany przebieg. W większości przypadków do zakażenia kleszczowym zapaleniem mózgu dochodzi na skutek ukłucia przez zainfekowanego kleszcza. Do zakażenia KZM może również dojść drogą pokarmową po spożyciu niepasteryzowanego mleka zakażonych krów i kóz lub powstających z niego przetworów mlecznych. Kleszczowe zapalenie mózgu zagraża osobom ze wszystkich grup wiekowych – zachorować mogą niemowlęta, dzieci oraz osoby dorosłe. Częściej kleszczowe zapalenie mózgu ma ciężki przebieg u przedstawicieli płci męskiej. Warto dowiedzieć się więcej na temat zagrożeń związanych z ukłuciem przez kleszcza oraz sposobów zapobiegania poważnym powikłaniom, które w skrajnych przypadkach, mogą doprowadzić do trwałego kalectwa lub zgonu.

Choroby odkleszczowe zagrażają każdemu

Od wielu lat populacja kleszczy w Polsce stopniowo się zwiększa. Te pajęczaki z podgromady roztoczy coraz częściej są aktywne przez cały rok, co ma związek z brakiem bardzo niskich temperatur w sezonie zimowym, jednak na ugryzienie kleszcza i zakażenia przenoszonymi przez te pajęczaki chorobami, jesteśmy szczególnie narażeni od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Szczyt aktywności kleszczy to okres od marca/kwietnia do października/listopada. Na aktywność kleszczy wpływa temperatura otoczenia. Problem ze zwiększającą się populacją kleszczy tkwi w łagodnych zimach – brak dużych mrozów sprzyja przetrwaniu kleszczy i wydłuża czas ich aktywności.

Kleszcze są wszędzie – do ugryzienia przez kleszcza może dojść w lesie, na łące, nad wodą, w parku, na miejskim skwerze, na placu zabaw, w przydomowym ogrodzie, a nawet na balkonie i w domu. Ryzyko przeniesienia kleszcza do domu lub mieszkania zwiększa posiadanie psa bądź kota, na których sierści często pojawiają się kleszcze, nawet jeżeli stosujemy środki ochronne – nie wszystkie preparaty na kleszcze odstraszają te pajęczaki. Większość produktów na kleszcze dla zwierząt powoduje, że giną one po wbiciu się w skórę domowego pupila, w której znajdują się zabijające pasożyty leki. Zanim to nastąpi, kleszcz może przejść na podłogę lub meble, a następnie wbić się w nasze ciało.

Kleszcze przenoszą różne zarazki. Temat kleszczy od wielu lat koncentruje się na zagrożeniach związanych z zakażeniem boreliozą oraz kleszczowym zapaleniem mózgu, jednak żyjące w Polsce kleszcze przenoszą także inne choroby np. anaplazmozę i babeszjozę.

Odkleszczowe zapalenie mózgu a borelioza

Odkleszczowe zapalenie mózgu to choroba wirusowa. W przypadku boreliozy mamy do czynienia z chorobą bakteryjną. Co ważne, ryzyko zachorowania na boreliozę zmniejsza się, jeżeli szybko i w prawidłowy sposób usuniemy kleszcza. W przypadku kleszczowego zapalenia mózgu czas, który upłynie od momentu ukłucia przez kleszcza do monumentu jego usunięcia, nie zmniejsza ryzyka zakażenia – obecny w ślinie zakażonego kleszcza wirus kleszczowego zapalenia mózgu wnika do organizmu człowieka w momencie ugryzienia przez pajęczaka. Nawet jeżeli kleszcz zostanie usunięty po kilku minutach od momentu wbicia się w skórę, trzeba liczyć się z możliwością zachorowania.

W przypadku boreliozy po usunięciu kleszcza na skórze może pojawić się tzw. rumień wędrujący. Po ugryzieniu przez kleszcza i zakażeniu kleszczowym zapaleniem mózgu nie pojawiają się zmiany skórne.

Wirus KZM w różny sposób atakuje organizm – u około 30% zakażonych choroba nie wywołuje żadnych objawów i ustępuje samoistnie. U kolejnych około 30% zakażonych choroba ma ciężki przebieg, wchodząc w fazę neurologiczną, w której dochodzi do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego. W neurologicznej fazie kleszczowego zapalenia mózgu może rozwinąć się zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, odkleszczowe zapalenie mózgu lub zapalenie rdzenia kręgowego. W przypadku pozostałych zakażonych choroba wywołuje jedynie objawy grypopodobne – wchodzi w I fazę i jest zwalczana przez układ immunologiczny. W większości przypadków u pacjentów, u których doszło do wystąpienia objawów typowych dla I fazy zakażenia KZM, nie występują powikłania zdrowotne.

Istotną różnicą w przypadku boreliozy i kleszczowego zapalenia mózgu jest także możliwość uniknięcia zakażenia – na boreliozę nie ma szczepionki, ale w przypadku kleszczowego zapalenia mózgu możemy skutecznie chronić siebie i swoich bliskich dzięki szczepieniom. Schemat szczepienia uwzględnia szczepienie podstawowe i dawki przypominające.

Kleszczowe zapalenie mózgu – przebieg choroby

Odkleszczowe zapalenie mózgu to choroba o łagodnym lub ostrym przebiegu. Nie wiadomo, dlaczego u jednych zakażonych kleszczowe zapalenie mózgu przebiega bezobjawowo lub ma łagodny przebieg, a u innych wchodzi w II fazę, zajmując ośrodkowy układ nerwowy i powodując różne powikłania.

Tuż po ukłuciu przez zainfekowanego kleszcza wirus odkleszczowego zapalenia mózgu zaczyna namnażać się w miejscu ugryzienia, a następnie wędruje naczyniami limfatycznymi do węzłów chłonnych i narządów układu siateczkowo-śródbłonkowego, gdzie rozpoczyna się trwający 2–28 dni okres inkubacji. W przypadku objawowego przebiegu zakażenia wyróżniamy II fazy choroby, których przebieg związany jest z obecnością wirusa KZM we krwi (faza I) i jego przeniknięciem do ośrodkowego układu nerwowego (faza II).

Wyróżnia się trzy postacie kleszczowego zapalenia mózgu, które mogą rozwinąć się w drugiej fazie choroby na skutek zajęcia przez wirus KZM ośrodkowego układu nerwowego:

• postać oponowa (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych),
• postać oponowo-mózgowa (zapalenie opon mózgowordzeniowych i zapalenie mózgu),
• postać oponowo-mózgowo-rdzeniowa (zapalenie opon mózgowordzeniowych, zapalenie mózgu i zapalenie rdzenia kręgowego).

Odkleszczowe zapalenie mózgu – objawy

Objawy pierwszej fazy zakażenia, w której wirus znajduje się we krwi, to objawy grypopodobne np.:

• stan podgorączkowy lub gorączka,
• bóle głowy,
• bóle mięśni,
• ogólne złe samopoczucie i uczucie rozbicia,
• uczucie zmęczenia.

W tej fazie choroby często dochodzi do samoistnego wyleczenia. Złe samopoczucie ze wzrostem temperatury ciała, któremu towarzyszą objawy grypopodobne, poza sezonem grypowym np. w okresie wakacji, mogą wskazywać na zakażenie wirusem KZM.

Jeżeli wirus przedostanie się do ośrodkowego układu nerwowego, to pojawiają się objawy wskazujące na zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu lub zapalenie rdzenia kręgowego.

Odkleszczowe zapalenie mózgu – objawy postaci oponowej

Na postać oponową kleszczowego zapalenia mózgu wskazują m.in.:

• objawy nieżytu gardła,
• gorączka,
• silne bóle głowy,
• zawroty głowy,
• sztywność karku,
• światłowstręt,
• nudności i/lub wymioty.

Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy postaci oponowo-mózgowej

Na postać oponowo-mózgową kleszczowego zapalenia mózgu wskazują m.in.:

• objawy oponowe,
• senność,
• zaburzenia snu,
• zaburzenia mowy,
• zaburzenia równowagi,
• zaburzenia świadomości,
• oczopląs,
• napady padaczkowe.

W tej postaci zakażenia wirusem KZM może również dojść m.in. do porażenia nerwów czaszkowych oraz porażenia połowicznego i porażenia pęcherza moczowego.

Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy postaci oponowo-mózgowo-rdzeniowej

Postać oponowo-mózgowo-rdzeniowa KZM to najcięższa z postaci odkleszczowego zapalenia mózgu, która powoduje m.in.:

• objawy oponowe,
• niedowłady kończyn,
• porażenia nerwów,
• zaburzenia czucia.

Zakażenie może również objawiać się zaburzeniami oddychania, zaburzeniami krążenia oraz uszkodzeniem wątroby i zapaleniem mięśnia sercowego. Stan zapalny narządów wewnętrznych może rozwinąć się także w innych postaciach fazy neurologicznej kleszczowego zapalenia mózgu.

KZM u dzieci

Kleszczowe zapalenie mózgu u dzieci najczęściej przybiera postać oponową i ma łagodniejszy przebieg niż u osób dorosłych. Dotyczy to przede wszystkim dzieci, które ukończyły 7. rok życia, bo w grupie niemowląt i małych dzieci, choroba może przebiegać z powikłaniami. W przypadku KZM u dzieci często pojawiają się niespecyficzne objawy, które mogą wskazywać na różne schorzenia np. gorączka, zmęczenie, osłabienie, ból głowy – objawy te występują zarówno w przebiegu niegroźnych chorób infekcyjnych m.in. przeziębienia, jak i poważniejszych zakażeń.

Diagnostyka kleszczowego zapalenie mózgu

Na etapie diagnostyki kleszczowego zapalenia mózgu wykonywane są m.in. badanie morfologii krwi z rozmazem, badania serologiczne oraz badanie płynu mózgowo-rdzeniowego. Potwierdzenie zakażenia jest wskazaniem do rozpoczęcia leczenia kleszczowego zapalenia mózgu.

Jak wygląda leczenie kleszczowego zapalenia mózgu?

Leczenie KZM to leczenie objawowe – nie ma leku, który niszczy wywołującego odkleszczowe zapalenie mózgu wirusa. Podczas leczenia choroby podawane są m.in. leki przeciwgorączkowe i leki przeciwbólowe. Chorzy, u których występują wymioty i wysoka temperatura, otrzymują dożylne uzupełnianie niedoborów wodno-elektrolitowych. W przypadku wystąpienia obrzęku mózgu, podawane są stosowne leki, by go złagodzić i zmniejszyć ryzyko powikłań.

Profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu

Jak już zostało wspomniane, przed zachorowaniem na kleszczowe zapalenie mózgu możemy skutecznie się chronić, przyjmując 3 dawki szczepionki przeciwko KZM. Zaleca się, aby pierwszą dawkę przyjąć na przełomie zimy i wczesnej wiosny oraz przestrzegać terminu szczepień przypominających. Odporność poszczepienna, która utrzymuje się przez około 3 lata, nabywana jest po przyjęciu 3 dawek szczepionki, jednak możliwe jest także skorzystanie ze schematu szczepienia przyśpieszonego, które pozwala uzyskać odporność po przyjęciu 2 dawek szczepionki w odstępie 14 dni.

Źródła:

• szczepienia.pzh.gov.pl
• Grażyna Dulny, Kleszczowe zapalenie mózgu, Przewodnik Lekarza, 2002, 5, 5, s. 68-76
• Szczeklik A., Choroby wewnętrzne, Tom II, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków, 2006