Choroby nowotworowe to poważny problem współczesnej medycyny. Liczba chorych zwiększa się z roku na rok. Pomimo dostępności różnych metod diagnostycznych, nowotwory nadal są wykrywane w zaawansowanym stadium, co utrudnia skuteczne leczenie.
Terminem „markery nowotworowe” określane są różne substancje m.in. białka, które wytwarzane są przez komórki nowotworowe oraz walczący z nowotworem układ immunologiczny. W profilaktyce i diagnostyce nowotworów nie jest rutynowo oznaczane stężenie markerów nowotworowych, ponieważ nie zostały wykonane szerokie badania populacyjne, które pozwoliłyby dokładnie określić, jak bardzo podwyższone markery nowotworowe wskazują na konkretnego raka.
Warto jednak wiedzieć, że u chorych ze zdiagnozowanym nowotworem pomiar stężenia markerów nowotworowych jest ważnym wskaźnikiem diagnostycznym, który pozwala stwierdzić m.in. czy doszło do rozsiewu choroby lub wznowy nowotworu po zakończonym leczeniu. Stężenie markerów nowotworowych jest także wykorzystywane jako czynnik prognostyczny, który wskazuje na przewidywany przebieg choroby i rokowanie oraz jest wykorzystywane przy ocenie skuteczności leczenia.
Czym są markery nowotworowe?
Markery nowotworowe nazywane są również znacznikami nowotworowymi. Zaliczamy do nich różne substancje, których obecność lub podwyższone stężenie we krwi, moczu lub w tkankach może wskazywać na nowotwór. Markerami nowotworowymi mogą być białka, enzymy, hormony, a także antygeny.
Markery nowotworowe mogą być wytwarzane przez komórki nowotworu oraz przez zdrowe komórki organizmu, w których na skutek rozwoju choroby zachodzą różne zmiany. Poziom markerów nowotworowych w przypadku raka złośliwego przekracza wartości normy ustalonej dla osób zdrowych. Trzeba jednak wiedzieć, że nie zawsze podwyższone stężenie markerów nowotworowych jest związane z chorobą nowotworową – umiarkowany wzrost poziomu markerów nowotworowych może również świadczyć o innych schorzeniach np. stanach zapalnych. Co więcej, prawidłowe stężenie markerów nowotworowych nie świadczy o braku choroby, dlatego badanie markerów nowotworowych nie jest jedynym badaniem, które wykonuje się na etapie diagnostyki raka.
Rodzaje markerów nowotworowych
Na etapie diagnostyki raka wykorzystywane są różne rodzaje markerów nowotworowych. Do grupy markerów nowotworowych zaliczamy m.in. antygeny nowotworowe, które są wytwarzane przez organizm w odpowiedzi na toczący się proces chorobowy, a także krążące markery nowotworowe, czyli substancje, które są uwalniane do krwi z komórek nowotworowych, z ich błon cytoplazmatycznych oraz z prawidłowych komórek w odpowiedzi na nowotwór.
Ze względu na biochemiczne właściwości markery nowotworowe dzielimy na:
- hormony, które mogą produkować komórki nowotworu (np. kalcytonina),
- enzymy, których stężenie wzrasta na skutek rozwoju nowotworu (np. enolaza neuronowa, swoisty antygen sterczowy i kwaśna fosfataza stercza),
- antygeny nowotworowe, które są produkowane nie tylko przez komórki nowotworowe, ale także komórki zdrowe (np. antygen nowotworowy 125, glikoproteina błon śluzowych i antygen nowotworowy 19-9),
- specyficzne antygeny nowotworowe, które nie występują u osób zdrowych,
- antygeny płodowo-zarodkowe, które są obecne w organizmie tylko na pewnym etapie rozwoju człowieka (np. antygen karcynoembrionalny i alfa-fetoproteina),
- antygeny łożyskowe, które są wytwarzane przez łożysko kobiety ciężarnej, ale nie są obecne we krwi po porodzie (ludzka gonadotropina kosmówkowa).
Na jakie choroby wskazują poszczególne markery nowotworowe?
Swoisty antygen sterczowy (PSA) ‒ to specyficzna glikoproteina, która jest wytwarzana przez komórki nabłonkowe kanalików gruczołowych prostaty. Swoisty antygen sterczowy wykorzystywany jest na etapie diagnostyki złośliwego nowotworu gruczołu krokowego.
Antygen nowotworowy 15-3 (CA 15-3) ‒ glikoproteina błon śluzowych (polimorficzna mucyna) to marker nowotworowy oznaczany na etapie diagnostyki nowotworu piersi.
Antygen nowotworowy 19-9 (CA 19-9) ‒ jest białkiem wskazującym na nowotwory przewodu pokarmowego. CA 19-9 jest oznaczane m.in. na etapie diagnostyki raka trzustki i pęcherzyka żółciowego.
Glikolipidowy antygen nowotworowy (CA 50) – ten antygen również wskazuje na nowotwory układu pokarmowego m.in. raka jelita grubego i raka trzustki.
Enolaza neuronowa NSE ‒ to znacznik nowotworowy z grupy enzymów, którego stężenie w organizmie wzrasta w przypadku nowotworów neuroendokrynnych, np. podczas rozwoju guzów w rdzeniu nadnerczy.
Antygen SCC-Ag ‒ podwyższony poziom tego antygenu (nazywanego antygenem raka płaskonabłonkowego) może wskazywać na obecność w organizmie nowotworu szyjki macicy i płaskonabłonkowego raka płuca.
Kalcytonina (CT) ‒ hormon wykorzystywany pomocniczo na etapie diagnostyki raka rdzeniastego tarczycy. Jeśli badanie wskazuje na znacząco podwyższony poziom tego hormonu, to w celu potwierdzenia diagnozy należy wykonać USG i biopsję tarczycy.
Antygen nowotworowy 125 (CA 125) ‒ marker ten znajduje zastosowanie na etapie diagnostyki m.in. raka jajnika, raka piersi i raka płuca. Podwyższony poziom CA 125 może również świadczyć o obecności stanów zapalnych w obrębie miednicy mniejszej.
CEA ‒ antygen karcynoembrionalny może wskazywać na raka jelita grubego. Wzrost CEA może spowodować także np. nowotwór złośliwy żołądka, trzustki i pęcherza moczowego.
HCG ‒ ludzka gonadotropina kosmówkowa wykrywana jest w organizmie w przebiegu niektórych nowotworów zarodkowych oraz nowotworów jąder i jajników.
AFP ‒ podwyższona alfa-fetoproteina może wskazywać na nowotwór wątroby, a także niektóre nowotwory jąder. AFP to również marker raka jajnika.
Markery nowotworowe odgrywają istotną rolę w prawidłowym rozpoznaniu choroby nowotworowej, pomagają monitorować postęp procesu nowotworowego oraz okazują się przydatne na etapie oceny skuteczności leczenia. Warto pamiętać, że zarówno prawidłowy poziom, jak i wzrost markerów nowotworowych nie są wystarczające, aby potwierdzić lub wykluczyć chorobę nowotworową.
Jak przygotować się do badania markerów nowotworowych?
Do oznaczenia markerów nowotworowych pobierana jest próbka krwi, próbka moczu lub wycinek chorobowo zmienionych tkanek.
Pobieranie krwi przebiega w taki sam sposób, jak w przypadku zwykłej morfologii. Należy pamiętać, że na wynik badania wpływają m.in. toczące się procesy chorobowe, dlatego nie powinno być ono wykonywane u osób, które mają wysoką gorączkę lub mają infekcję. Jeśli podczas oznaczania markerów nowotworowych we krwi wykonywane są też inne badania z krwi, to próbka pobierana jest na czczo. W niektórych przypadkach zalecane jest wypicie niewielkiej ilości wody przed badaniem. Przy oznaczaniu niektórych markerów (np. PSA dla raka prostaty) lekarz może zalecić powstrzymanie się od współżycia oraz unikanie długotrwałego siedzenia czy też jazdy na rowerze.
Próbka moczu do badania markerów nowotworowych powinna zostać pobrana ze środkowego strumienia do sterylnego pojemnika. Przed badaniem należy powstrzymać się od spożywania alkoholu i palenia wyrobów tytoniowych.
Czytaj też:
D-dimery – co to za badanie i jaka jest norma? Podwyższone D-dimery a stan zapalny i chorobyCzytaj też:
Nowe metody leczenia raka płuca – rosną szanse medycyny w walce z tym nowotworem
Źródła: