Radioterapia – skutki uboczne. Jakie mogą się pojawić i jak im zapobiec?

Radioterapia oddziałuje zarówno na komórki nowotworowe, jak i zdrowe tkanki. Terapia ta nie działa wybiórczo, więc trzeba się liczyć z ryzykiem wystąpienia mniej lub bardziej uciążliwych skutków ubocznych. Pocieszający jest fakt, iż skutki uboczne radioterapii są w większości krótkotrwałe, a sama metoda leczenia nowotworu odznacza się wysoką skutecznością w niszczeniu guzów oraz zapobieganiu powstawaniu przerzutów i wznowie choroby. W przypadku radykalnej radioterapii, która stosowana jest w celu wyleczenia choroby, stosowane są techniki radioterapii, które pozwalają na ograniczenie związanych z nią skutków ubocznych, a także metody, które pozwalają na ich łagodzenie podczas terapii i po zakończeniu radioterapii.

Co to jest radioterapia?

Radioterapia to terapia antynowotworowa, która wykorzystuje promieniowanie jonizujące w celu niszczenia komórek nowotworowych. Na skutek pochłaniania energii elektromagnetycznej przez komórki guza nowotworowego, ulegają one niszczeniu oraz redukowane jest ryzyko związane z przerzutami do węzłów chłonnych, kości i organów wewnętrznych. Radioterapię stosuje się przede wszystkim w przypadku rozpoznania nowotworu złośliwego, który jest podatny na działanie promieniowania X.

Nie każdy typ nowotworu złośliwego w równym stopniu poddaje się stosowanemu leczeniu, co ma związek m.in. ze stopniem jego utlenowania oraz wrażliwością na działanie promieniowania jonizującego. Chociaż skutki uboczne radioterapii bywają uciążliwe, to dzięki leczeniu onkologicznemu możliwe jest całkowite wyleczenie. Trzeba wiedzieć, że większość objawów związanych z działaniem promieniowania na tkanki prawidłowe, dość szybko mija, co ma związek z ich regeneracją.

Na czym polega radioterapia?

Zastosowanie radioterapii pozwala na skuteczne, bezkrwawe i bezbolesne leczenie oszczędzające różnych typów nowotworów złośliwych. Terapia dobierana jest pod względem dawki do ogólnego stanu zdrowia pacjenta oraz rodzaju choroby, co także pozwala w pewnym stopniu ograniczyć skutki uboczne radioterapii. Są one mniej dokuczliwe w przypadku bezpośredniego działania na komórki nowotworu, bo wówczas promieniowanie dociera przede wszystkim do zmienionych chorobowo tkanek. Wybór metody leczenia jest jednak kwestią indywidualną i uwzględnia jak najwyższą skuteczność leczenia.

Czy radioterapia jest skuteczna?

Radioterapia jest skuteczną metodą leczenia pacjentów onkologicznych. Bywa także stosowana w leczeniu chorób nienowotworowych, bo pozwala na poprawę ogólnego stanu zdrowia pacjentów, u których występują np. choroby degeneracyjne kości i stawów. Skuteczność radioterapii zależy od m.in. rodzaju nowotworu oraz stopnia zaawansowania choroby. W większości przypadków terapia ta przynosi efekty w postaci likwidacji komórek raka oraz zabezpiecza przed powstawaniem przerzutów. Decydującym czynnikiem, który ma wpływ na powodzenie leczenia, jest jak najszybsze wdrożenie radioterapii.

Jakie skutki uboczne ma radioterapia?

Radioterapia nie niszczy tylko komórek zajętych nowotworem. Oddziałuje także na komórki zdrowe. Działanie promieniowania jonizującego na zdrowe komórki jest jednak mniej destrukcyjne. Co więcej, po pewnym czasie ulegają one regeneracji, więc uciążliwe objawy i dolegliwości mijają.

Nad przebiegiem terapii czuwają lekarze specjaliści. Koordynacja opieki zdrowotnej ma na celu ograniczenie ryzyka związanego z odczynem popromiennym, a także pozwala na precyzyjny dobór terapii. Warto porozmawiać z lekarzem prowadzącym na temat ewentualnych skutków ubocznych oraz sposobów łagodzenia występujących powikłań radioterapii.

W czasie radioterapii nie u wszystkich pacjentów występują skutki uboczne, co ma związek z indywidualną reakcją organizmu na zastosowane leczenie. Co więcej, są one zależne m.in. od tego, w jakim obszarze ciała jest ona stosowana.

Najczęstsze skutki uboczne radioterapii to m.in.:

• uszkodzenia nabłonka przewodu pokarmowego,
• popromienne zapalenie skóry,
• zmiany w jamie ustnej,
• nudności i wymioty,
• brak apetytu,
• powstawanie przewlekłych owrzodzeń na skórze i błonach śluzowych,
• zaburzenia ze strony układu nerwowego,
• wypadanie włosów,
• osłabienie,
• zawroty głowy,
• zaburzenia seksualne i zaburzenia płodności,
• bóle głowy,
• nadwrażliwość skóry na dotyk,
• biegunka,
• dolegliwości ze strony dróg moczowych i pęcherza moczowego,
• przejściowy zanik miesiączkowania.

Wyróżniamy powikłania wczesne i późne skutki radioterapii, które mogą występować na skutek powstawania zmian związanych z dość długim stosowaniem leczenia onkologicznego. Radioterapia onkologiczna oddziałuje na napromieniowywany obszar ciała lub bezpośrednio na guz, więc należy spodziewać się wystąpienia efektów ubocznych, które dotyczą narządów zlokalizowanych okolicy komórek nowotworowych.

Teleradioterapia oddziałuje na guzy z pewnej odległości, a źródło promieniowania jonizującego znajduje się poza organizmem. W tym przypadku częściej występują objawy dotyczące skóry, włosów, a także pogorszenia się ogólnego samopoczucia na skutek oddziaływania wiązki promieniowania na większym obszarze ciała. W przypadku radioterapii, która działa bezpośrednio na komórki nowotworu, skutki uboczne są rzadziej obserwowane, co ma związek z mniejszym oddziaływaniem promieniowania na komórki zdrowe.

Jak długo utrzymują się skutki uboczne radioterapii?

Wczesne powikłania radioterapii ustępują dość szybko po zakończeniu terapii. Większość tkanek, na które w niekorzystny sposób oddziaływało promieniowanie jonizujące, regeneruje się w ciągu kilku tygodni od zakończenia leczenia. Nie oznacza to, że pacjent przez cały czas cierpi z powodu uciążliwych objawów. W niektórych przypadkach nie są one wcale obserwowane, jednak zdarza się też, że radioterapia całkowicie pozbawia sił i energii do życia. Późne skutki uboczne radioterapii mogą ujawnić się nawet po kilku latach od zakończenia terapii.

Jak już zostało wspomniane, nie można z dużą dokładnością określić, jak radioterapia onkologiczna wpłynie na zdrowe komórki w organizmie konkretnego pacjenta. W przypadku szczególnie narażonych na uszkodzenia tkanek np. układu rozrodczego stosowane są metody ich ochrony oraz procedury, które pozwalają na zabezpieczenie komórek jajowych i plemników na wypadek problemów z płodnością. Do późnych skutków radioterapii możemy zaliczyć także zaburzenia hormonalne oraz przewlekłe schorzenia np. układu krwiotwórczego, które związane są z uszkodzeniem komórek macierzystych. Bardzo złe samopoczucie oraz wystąpienie poważnych skutków ubocznych radioterapii jest wskazaniem do zakończenia leczenia.

Radio- i chemioterapia łącznie

Gorsze samopoczucie oraz poważne konsekwencje leczenia bywają związane z jednoczesnym podawaniem radio- i chemioterapii, co spowodowane jest znacznym osłabieniem organizmu. W takim przypadku lekarz prowadzący podejmuje decyzję o dalszym postępowaniu, bo nadmierne osłabienie organizmu może doprowadzić do poważnych konsekwencji, które mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia i życia pacjenta.

Jak zapobiec skutkom ubocznym radioterapii?

Duże znaczenie dla zdrowia pacjenta oraz samopoczucia podczas radioterapii ma podejście do leczenia, a także ogólny stan zdrowia. Nie można w pełni uniknąć działań niepożądanych promieniowania jonizującego w leczeniu nowotworów złośliwych, jednak nowoczesne metody pozwalają do minimum ograniczyć ich występowanie oraz znacząco zmniejszyć ryzyko powstawania nowotworów wtórnych.

W celu przeciwdziałania negatywnemu wpływowi radioterapii na organizm stosuje się różne metody ochrony przed uszkodzeniem zdrowych tkanek, a także wdraża się profilaktyczne działania, które poprawiają samopoczucie pacjenta. Wybór sposobu zapobiegania skutkom ubocznym radioterapii zależy od tego, jaki obszar ciała jest jej poddawany. Duże znaczenie dla samopoczucia pacjenta ma dostosowanie sesji radioterapii do trybu życia, dzięki czemu leczenie nie będzie powodowało zbędnego stresu.

Dieta w trakcie radioterapii

Radioterapia powoduje brak apetytu, zmęczenie i może wpływać na kondycję psychiczną, co sprawia, że spożywanie normalnych posiłków bywa znacznie utrudnione. Aby uniknąć dodatkowego osłabienia oraz niedoborów żywieniowych, które przyczyniają się do rozwoju chorób, zaleca się, by dieta pacjenta uwzględniała żywność specjalnego przeznaczenia medycznego. Jej optymalnie zbilansowany skład oraz kaloryczność dostosowana do potrzeb organizmu pacjentów onkologicznych, jak również płynna konsystencja, pozwalają na uniknięcie dyskomfortu związanego ze spożywaniem normalnych posiłków. W przypadku występowania owrzodzeń, nadżerek i innych zmian w jamie ustnej oraz przewodzie pokarmowym, specjalne preparaty pozwalają na przyśpieszenie regeneracji uszkodzonych tkanek. Żywność specjalnego przeznaczenia medycznego pomaga nie tylko zadbać o dostarczenie do organizmu odpowiedniej ilości składników odżywczych, ale także wspomaga leczenie odleżyn.

A co ze standardową dietą pacjentów?

Pacjenci onkologiczni, którym spożywanie normalnych posiłków nie sprawia problemów, powinni stosować lekkostrawną, bogatą w białko, zdrowe tłuszcze, a także mikro i makroelementy dietę. Najlepiej, aby codzienny jadłospis uwzględniał kilka małych posiłków, co pomoże uniknąć uczucia pełności oraz problemów gastrycznych. Posiłki powinny składać się z jak najmniej przetworzonych produktów spożywczych, które warto doprawiać świeżymi i suszonymi ziołami. Należy unikać powodującej podrażnienia uszkodzonej śluzówki soli i ostrych przypraw. W celu optymalnego dopasowania jadłospisu do rodzaju choroby nowotworowej oraz występujących efektów ubocznych leczenia warto skonsultować się z dietetykiem, bo nawet bardzo zdrowe pokarmy nie muszą korzystnie wpływać na organizm osoby, która przechodzi radioterapię, powodując problemy żołądkowe, refluks, a także ból i pieczenie śluzówki jamy ustnej.

Problemy skórne w czasie radioterapii

W przypadku częstych problemów skórnych, które uwzględniają m.in. nadmierne przesuszenie i złuszczanie się naskórka, musimy zadbać o zapewnienie skórze odpowiedniego stopnia nawilżenia. To samo tyczy się błon śluzowych, które również ulegają przesuszeniu na skutek leczenia. Podstawową zasadą pielęgnacji jest unikanie negatywnego wpływu na skórę czynników zewnętrznych m.in. wysokiej i niskiej temperatury, szorstkiej odzieży i szkodliwych substancji chemicznych, które obecne są w kosmetykach i środkach myjących. Należy ograniczyć gorące kąpiele, unikać sztucznych tkanin, a także zadbać o systematyczne nawilżanie przesuszonej skóry. W przypadku problemów z przesuszeniem błon śluzowych ulgę przynosi częste picie wody oraz stosowanie naturalnych preparatów do płukania ust, a także tabletek do ssania z porostem islandzkim.

Podsumowanie

Warto pamiętać, że z każdym skutkiem ubocznym radioterapii możemy sobie poradzić. Skarbnicą wiedzy oraz niezbędnym wsparciem są lekarze i pielęgniarki, którzy uczestniczą w leczeniu. Warto także korzystać z doświadczenia osób, które przeszły radioterapię i przetestowały różne sposoby radzenia sobie ze skutkami terapii przeciwnowotworowej. Choć nie muszą one działać na danego chorego, to wsparcie osób, które walkę z chorobą mają już za sobą, jest ważne także dla zdrowia psychicznego pacjenta.

Czytaj też:
W Polsce każdego dnia nowotwór złośliwy rozpoznaje się u około 500 osób, spośród których około 270 umiera