Zaburzenia osobowości: czym są, jak rozpoznać i leczyć?

Od pierwszych chwil życia człowiek przystosowuje się do otaczającej go rzeczywistości. Dzięki adaptacji do zmieniających się warunków dojrzewamy i funkcjonujemy zgodnie z obowiązującymi normami społecznymi, a także akceptujemy np. ograniczenia związane z poszczególnymi etapami naszego życia. Osobowość zaczyna kształtować się w okresie dzieciństwa. Dojrzała osobowość osób dorosłych to niepowtarzalny zbiór cech i zachowań, które są charakterystyczne dla danej jednostki. Oczywiście, różnimy się pod wieloma względami i nieco inaczej spoglądamy na świat oraz dokonujemy odmiennych wyborów życiowych, jednak „zdrowa” osobowość karze nam działać zgodnie z ustalonymi wzorcami i normami społecznymi. Zaburzenie osobowości (lub zaburzenia) wpływają na sposób postrzegania rzeczywistości, manifestując się pod postacią różnorodnych zachowań, które niegdyś nazywano „zaburzeniami charakteru”. Obecnie stosowany termin „zaburzenie osobowości” odnosi się do problemów behawioralnych, które mogą mieć różną formę i nasilenie.

Zaburzenia osobowości różnią się pod wieloma względami. Choć otoczenie osoby cierpiącej na zaburzenia osobowości dostrzega pewne problemy, to chory często zdaje się nie dostrzegać, że jego zachowanie odbiega od ustalonych norm. Ustalone zostały charakterystyczne cechy zaburzeń osobowości, na których podstawie diagnozowane są schorzenia zaliczane do tej grupy. Odpowiednio wcześnie diagnozowane zaburzenie osobowości, a także wdrożenie terapii ułatwia chorym funkcjonowanie w społeczeństwie, a także chroni przed „skutkami ubocznymi” niektórych zaburzeń behawioralnych, do których zaliczamy m.in. skłonność do ryzykownych zachowań i popadania w nałogi.

Co warto wiedzieć o zaburzeniach osobowości?

Zgodnie z definicją – osobowość to „niepowtarzalny wzorzec cech i zachowań charakteryzujących jednostkę”. Wzorzec nieprawidłowego zachowania najczęściej kształtuje się na początkowych etapach życia, co przekłada się na późniejsze funkcjonowanie osoby z zaburzoną osobowością w społeczeństwie.

Aby lepiej zrozumieć problem zaburzeń osobowości, trzeba poznać mechanizmy wpływające na kształtowanie się indywidualnej osobowości jednostki. Jest ona zbiorem cech i wzorców, które wpływają na sposób radzenia sobie z problemami, a także ułatwiają wejście w określone role społeczne. Dojrzała osobowość kształtuje się w okresie późnego dzieciństwa, okresie dorastania i w okresie wczesnej dorosłości i jest ona w określonym zakresie zharmonizowana ze stawianymi nam wymaganiami społecznymi. Oznacza to, że potrafimy radzić sobie z otaczającą nas rzeczywistością, adaptujemy się do zmieniających się wymagań oraz ograniczeń, stając się częścią społeczności, w której żyjemy.

Teoria to jedno, jednak spoglądając na otaczający nas świat i obcując z różnymi ludźmi, możemy zauważyć, że nie każdy jest w pełni przystosowany do życia w społeczeństwie. Nie każde „odstępstwo” od ustalonych norm oznacza, że mamy do czynienia z zaburzeniami osobowości, bo np. w trudnej sytuacji życiowej każdy z nas potrzebuje czasu, aby odnaleźć się w nowej, często zaskakującej rzeczywistości.

Typowe zaburzenia osobowości cechują wyraźnie dysharmonijne postawy i zachowania aspołeczne. W przypadku rozmaitych sytuacji indywidualnych sposoby postrzegania rzeczywistości przez osoby z zaburzoną osobowością różnią się od ustalonych norm.

Czy zaburzenia osobowości są trwałe?

Co ważne, zaburzenia osobowości nie muszą być trwałe. Prowadzone badania dowiodły, że około 12% ludzkiej populacji przynajmniej raz w swoim życiu spełniało kryteria zaburzeń osobowości. Niestety, spory odsetek chorych musi liczyć się z efektem trwałości danych cech i przez całe życie zmagać się z nieprzystosowaniem do życia w społeczeństwie, co prowadzi do m.in.:

• zerwania więzi społecznych, problemów w zakresie sprawności zawodowej,
• nadmiernej niesamodzielności danej osoby, nie tylko w aspektach rodzinnych,
• impulsywnego podejmowania decyzji, problemów z podjęciem samodzielnej decyzji (z czym wiążę się nierzadko również ich niska samoocena),
• konieczności zmagania się z istotnymi trudnościami w budowaniu związków,
• skłonności do ryzykownych zachowań i nadużywania substancji psychoaktywnych.

Wymienione trudności mogą wskazywać na różne zaburzenia osobowości, jednakże pojawiają się również bez wyraźnej przyczyny u osób zdrowych, które zostały nadmiernie doświadczone przez życie i potrzebują czasu, aby dostosować się do nowej sytuacji.

Jak rozpoznać zaburzenia osobowości?

Osoba z zaburzeniem osobowości rezygnuje z normalnego życia w społeczeństwie, izolując się od otoczenia oraz wybierając ścieżkę życia „na granicy”. Pierwsze symptomy zaburzeń osobowości mogą ujawniać się już w okresie dojrzewania, jednak nie należy mylić ich z typowymi dla wieku młodzieńczego przejawami buntu oraz wyrażaniem własnego zdania na różne tematy. Część osób, które zmagają się z zaburzeniami osobowości w funkcjonowaniu osobistym, stara się ukrywać swoje problemy, jednak zawsze przychodzi moment, że zostają one ujawnione np. pod postacią agresji i innych zaburzeń zachowania i zaburzeń lękowych.

Nieleczone zaburzenie osobowości prowadzi do poważnych problemów osoby chorej oraz jej otoczenia, jeżeli taka osoba nadal utrzymuje bliższe związki uczuciowe i podtrzymuje relacje rodzinne. Na skutek wyraźnie złego samopoczucia i nieradzenia sobie w życiu, osoby zaburzone decydują się na nadużywanie substancji odurzających, popełniają wykroczenia, a także żyją wbrew zasadom ludzkiej przyzwoitości (w niewielkim stopniu interesuje je realizacja przyjętych norm).

Bardzo ważną cechą zaburzeń osobowości jest trwały wzorzec doświadczeń wewnętrznych, a także zachowania znacznie odbiegające od jednostkowych norm kulturowych.

Przyczyny zaburzeń osobowości

Zaburzenia osobowości mają różne podłoże. Na ich występowanie mają wpływ przede wszystkim wspomniane już wzorce zachowania, które kształtują osobowość w okresie dzieciństwa, dojrzewania i wczesnej dorosłości. Nie oznacza to jednak, że osoby, które nie doświadczyły np. trudnych przeżyć w okresie dzieciństwa, nie cierpią z powodu zaburzeń związanych z ich zachowaniem.

Problem zaburzeń osobowości jest złożony i składają się na niego zarówno wzorce przekazane przez rodziców lub opiekunów oraz środowisko życia, jak i czynniki genetyczne.

Zaburzenia osobowości – klasyfikacja zaburzeń psychicznych

Od kilku dekad trwają badania nad zaburzeniami osobowości, które przyczyniły się nie tylko do poznania przyczyn ich występowania, ale także miały znaczący wpływ na dobór odpowiedniej terapii.

Kategoria zaburzeń osobowości jest bardzo rozbudowana, uwzględniając zarówno łagodne problemy behawioralne u osób, które stosunkowo dobrze radzą sobie z własnym życiem, jednak mają trudności z nawiązaniem i utrzymaniem trwałej relacji z członkami rodziny oraz ekstremalne zachowania, które całkowicie eliminują osoby zaburzone ze społeczeństwa, gdyż przeczą ogólnie przyjętym normom.

W diagnozowaniu zaburzeń osobowości stosowana jest klasyfikacja DSM-IV TR (APA, 2000).

Rodzaje zaburzeń osobowości

Zgodnie z klasyfikacją zaburzeń psychicznych wyodrębniono 3 rodzaje zaburzeń osobowości (typy, wiązki), czyli:

• A – osobowość paranoiczna, schizotypowa i schizoidalna,
• B – osobowość borderline, narcystyczna, histrioniczna i socjopatyczna,
• C – osobowość unikająca, bierno-zależna i obsesyjno-kompulsyjna.

Dodatkowo utworzono oddzielną kategorię NOS dla zaburzeń niespełniających powyższych kryteriów.

Jak rozpoznać zaburzenia osobowości?

Zarówno rozpoznanie, jak i leczenie zaburzeń osobowości może być bardzo trudne. Trudności diagnostyczne i terapeutyczne sprawiają przede wszystkim osoby, u których występują objawy zaburzeń kilku typów lub objawy niepasujące do żadnej z grup (nie występujące w żadnym konkretnym typie osobowości).

Warto wiedzieć, że w niektórych przypadkach zaburzenia osobowości ujawniają się podczas innych terapii np. u pacjentów stosujących leczenie depresji lub w terapiach m.in. zaburzeń lękowych, alkoholizmu, narkomanii i innych nałogów. Tym samym jeśli wykazują cechy zaburzeń, wówczas konieczne jest odpowiednie dopasowanie terapii do potrzeb pacjenta.

Nawet doświadczeni terapeuci mogą mieć poważne trudności ze zdiagnozowaniem zaburzeń osobowości. Zgodnie z definicją są one rozpoznawane na podstawie pięciu kryteriów, które odnoszą się do konkretnych wzorców zachowania. Wyróżniamy:

• kryterium A - wzorzec dotyczący podstawowych dziedzin, czyli poznawania, emocjonalności, kontroli odruchów i relacji międzyludzkich;
• kryterium B - trwały i niezmienny wzorzec dotyczący sytuacji społecznych i osobistych;
• kryterium C - wzorzec prowadzący do rozpaczy, w której osoba zaburzona potrzebuje specjalistycznej pomocy;
• kryterium D - wzorzec dotyczący okresu dorastania i wczesnej dorosłości;
• kryterium E - wzorzec, którego nie można połączyć z innymi zaburzeniami o podłożu psychicznym.

Trudności w diagnozowaniu zaburzeń osobowości

Na etapie diagnozowania zaburzenia osobowości pojawiają się trudności z dopasowaniem poszczególnych objawów, bo tak naprawdę ten rodzaj zaburzeń psychicznych nie został dotąd dokładnie zdefiniowany. U wielu pacjentów obserwowane są cechy i wzorce charakterystyczne dla różnych typów zaburzeń osobowości. Stosunkowo rzadko zdarzają się przypadki choroby, które można od razu dopasować do konkretnej kategorii na podstawie występujących u pacjenta objawów. To rodzi pewne zagrożenie - w tej kategorii zaburzeń o podłożu psychicznym zdarza się najwięcej błędnie postawionych diagnoz, co ma związek z m.in.:

• brakiem informacji od osób z otoczenia pacjenta, które są bardziej wiarygodne niż informacje uzyskane od osoby diagnozowanej,
• wielowymiarowym charakterem zaburzeń osobowości,
• wzajemnym wykluczaniem się kategorii objawów i cech.

Jak wygląda leczenie w przypadku zaburzeń osobowości?

Postawienie diagnozy jest jednym z kroków ku lepszemu funkcjonowaniu osoby zaburzonej, bo równie ważne w tym przypadku jest rozpoczęcie leczenia. Pozytywne wyniki leczenia zapewnia m.in. długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna, dzięki której możliwa jest trwała zmiana samopoczucia oraz sposobu i zakresów funkcjonowania osoby zaburzonej.

Ten rodzaj terapii uwzględnia priorytetowe znaczenie nawiązania relacji terapeutycznej pomiędzy chorym a terapeutą, co zachęca pacjenta do swobodnego wyrażania swoich myśli oraz opisywania towarzyszących mu na co dzień odczuć, fantazji i skojarzeń. Należy przy tym podkreślić, że brak podjęcia leczenia w przypadku zaburzeń osobowości może prowadzić do pogorszenia funkcjonowania zawodowego, jak i osobistego pacjenta.

Czytaj też:
Borderline, czyli osobowość z pogranicza. Co musisz o niej wiedzieć?