„Strach” oraz „lęk” to z pozoru podobne pojęcia związane z zagrożeniem, które odnoszą się do naszej sfery emocjonalnej, prowadząc do mobilizacji sił organizmu w celu skonfrontowania się z zagrażającym nam niebezpieczeństwem. W terminologii psychologicznej uczucie lęku i strachu to diametralnie odmienne stany emocjonalne.
Podstawowe informacje o strachu i lęku
Strach i lęk, a także niepokój to trudne emocje, które odczuwamy w różnych sytuacjach życiowych. Nie zawsze są one odzwierciedleniem realnego, konkretnego zagrożenia. Reakcja strachu jest pierwotnym instynktem, który pomaga nam uniknąć różnych zagrożeń. Towarzyszy on człowiekowi od zarania dziejów. Można powiedzieć, że w reakcję strachu zostaliśmy „wyposażeni” w celu przetrwania gatunku. Człowiek od początku swojego istnienia uczył się na własnych błędach i obawiał się nieznanego. Instynktownie boimy się np. drapieżników, upadku z wysokości, ognia i wody, odczuwamy strach także w innych sytuacjach, w których nasze życie i zdrowie są zagrożone lub coś złego może się przytrafić naszym bliskim.
Na początku życia, czyli w okresie niemowlęcym i wczesnego dzieciństwa, kiedy spojrzenie na rzeczywistość diametralnie różni się od spojrzenia dorosłego człowieka, nie odczuwamy strachu. Wówczas za nasze bezpieczeństwo odpowiadają osoby dorosłe, których zadaniem jest również uświadamianie dziecku zagrożeń. Niemowlęta i małe dzieci bez uczucia strachu wspinają się np. na meble, wybiegają na ruchliwą ulicę, dotykają gorącego piekarnika itp.
Co ciekawe, pod wpływem niewłaściwego postępowania dorosłych mogą rozwinąć się poważne, lękowe zaburzenia psychiczne. Strach i lęk mają jedną wspólną cechę – towarzyszą im fizyczne objawy emocji, jednak ich stopień nasilenia, czas trwania i wpływ na organizm, są różne. Strach dość szybko mija, a lęk może utrzymywać się latami, towarzysząc każdej dziedzinie życia. Różne czynniki wywołują lęki np. konieczność ciągłej walki z przeciwnościami losu, traumatyczne przeżycia, brak akceptacji, niskie poczucie własnej wartości itp.
Strach – definicja i przyczyny
Strach jest cechą pierwotną i uczuciem potrzebnym, których źródła należy szukać w instynkcie przetrwania. Strach pojawia się, gdy kojarzymy określone sytuacje z realnym niebezpieczeństwem. Jego zadaniem jest uruchomienie obronnych reakcji organizmu na skutek kontaktu z konkretnym bodźcem, którego działanie może wpłynąć w negatywny sposób na przyszłość np.
- jeżeli nie zatrzymamy się przed urwiskiem, to spadniemy,
- jeżeli wejdziemy do wody, a nie umiemy pływać, to się utopimy,
- jeżeli włożymy rękę do ognia, to się oparzymy,
- jeżeli będziemy prowokować agresywnego psa, to możemy zostać przez niego pogryzieni.
Związek przyczynowo skutkowy jest bardzo ważny w przypadku strachu. Natężenie strachu oczywiście bywa różne, bo każdy z nas inaczej odbiera różne bodźce, a także w odmienny sposób spogląda na otaczającą nas rzeczywistość (to, co dla jednych będzie realnym zagrożeniem, dla innych może wcale takie nie być). Ludzie, których cechuje osobowość dysocjalna, nie odczuwają strachu, co powoduje, że są skłonni do zachowań autodestrukcyjnych.
Objawy strachu
Objawy strachu zna każdy z nas to m.in. nagły wzrost napięcia mięśniowego, przyspieszone bicie serca i odruchy, które pozwalają na ucieczkę od zagrożenia. W obliczu strachu jesteśmy zdolni do zwiększonego wysiłku fizycznego, za który odpowiada uwalniana w dużych ilościach adrenalina, czyli hormon ucieczki i walki.
W przypadku strachu mamy do czynienia z reakcją krótkotrwałą, która ustępuje w momencie, gdy prawdziwe zagrożenie (określony bodziec) przestaje nam zagrażać. Reakcja strachu składa się z czterech składników. Wyróżniamy następujące komponenty reakcji strachu:
- składniki poznawcze strachu – oczekiwania i przekonania dotyczące zagrożenia,
- składniki emocjonalne strachu – obawa, przerażenie, lęk,
- składniki behawioralne strachu – ucieczka, walka, zapadanie w letarg,
- składniki somatyczne strachu – reakcje organizmu związane z odczuwaniem strachu.
Powyższe składniki razem tworzą reakcję strachu, która pojawia się na skutek realnego lub przewidywanego zagrożenia. Nie wszystkie komponenty reakcji strachu zawsze są obserwowane, co jest naturalne i ma związek m.in. z sytuacją wystąpienia niebezpieczeństwa.
Lęk – definicja i przyczyny
Chociaż w życiu codziennym lęk pełni funkcję adaptacyjną, to gdy jest paraliżujący, nie działa na korzyść i nie chroni przed zagrożeniami, prowadząc do destabilizacji funkcjonowania człowieka. Lęk, zamiast służyć przetrwaniu, prowadzi do unikania sytuacji, w których pojawia się nieprzyjemne doświadczenie fizycznych objawów tej emocji.
Lęk to wewnętrzne poczucie niemające odzwierciedlenia w wielkości zagrożenia. To zwykle reakcja na wyolbrzymianie rzeczywistej wielkości niebezpieczeństwa. W przypadku lęku reakcja organizmu przerasta rzeczywisty stopień niebezpieczeństwa oraz utrzymuje się przez dłuższy czas w postaci uczucia silnej obawy, nawet jeżeli bezpośrednio nie doświadcza się zagrożenia.
Lęk ma charakter nieokreślonego bliżej niebezpieczeństwa i może pojawiać się w różnych sytuacjach, przybierając postać ataków paniki. Szczególnym rodzajem lęku jest zespół uogólnionego lęku. Lęk wskazuje na różne zaburzenia psychiczne, dlatego jego podłoże zawsze powinno zostać wykryte, co pozwoli uniknąć niewłaściwie dobranej terapii. Może pojawiać się na skutek uciążliwych zaburzeń emocjonalnych, będąc jednym z pierwszych objawów np. zaburzeń o podłożu nerwicowym oraz różnego rodzaju fobii. Kwestia odczuwania lęku nie jest odpowiedzią na grożące niebezpieczeństwo i dotyczy sfery irracjonalności.
Objawy lęku
Fizycznymi objawami lęku są symptomy takie jak: wzrost wrażliwości sensorycznej, przyśpieszone bicie serca, nagłe i niemiarowe kołatanie serca, zawroty głowy, drżenie rąk, uczucie wewnętrznego rozdygotania, poczucie ściskania w żołądku lub klatce piersiowej, przyśpieszony oddech, duszności, wrażenie zbliżającego się omdlenia. Stan lęku nie pojawia się w obliczu realnego zagrożenia, a już na samą myśl o sytuacjach, które wywołują lęki, co sprawia, że przechodzimy różne zmiany somatyczne, które nie mają odzwierciedlenia w toczącym się w organizmie stanie chorobowym.
Na skutek sytuacji, które wywołują lęk pojawiają się rozmaite objawy różnych schorzeń, które prowadzą do jego nasilenia. Co więcej, w obawie przed wystąpieniem nieprzyjemnych dolegliwości somatycznych, zaczynamy unikać sytuacji, w których dochodzi do pojawienia się lęku.
Czytaj też:
Nerwica – jak sobie pomóc?