Wirusy - czym są i czy żyją? Jak leczyć choroby wirusowe?

Wirusy, a konkretnie jeden z nich – koronawirus SARS-CoV-2 – stał się zdrowotnym (i nie tylko) tematem numer jeden w roku 2020. COVID-19 to tylko jedna z wielu chorób, które mogą dotknąć człowieka właśnie na skutek zakażenia wirusem.

Czym są wirusy?

Wirus to słowo pochodzące od łac. virus, co oznacza jad, truciznę. Choć ludziom udało się wyizolować pierwsze wirusy dopiero u schyłku XIX wieku, najprawdopodobniej towarzyszą one człowiekowi od samego początku jego istnienia. Wirus bowiem, aby żyć i się namnażać, potrzebuje komórki gospodarza. Jest wewnątrzkomórkowym pasożytem bezwzględnym (obligatoryjnym), bez własnej struktury komórkowej, nie zachodzi w nim metabolizm.

Wirusów nie zalicza się więc do organizmów żywych, bo nie mają struktury komórkowej, z drugiej strony – mają zdolność tworzenia struktur krystalicznych, a to jest właściwe materii nieożywionej. Wirusy opisuje się więc jako niewielkie zakaźne cząstki, najprostsze z nich zbudowane są z fragmentu kwasu nukleinowego (DNA lub RNA) i kapsydu, czyli białkowej otoczki (płaszcza). Wirus atakuje komórki w ciele np. człowieka i namnaża się za ich pośrednictwem, w wyniku czego zainfekowane komórki często ulegają uszkodzeniu lub zniszczeniu.

Wirusy – definicja i geneza

Wirusy to niewielkie cząsteczki, które nie mogą samodzielnie przetrwać, natomiast mają zdolność szybkiego namnażania się i przeżywania w organizmach gospodarzy. Z tego względu zalicza się je do pasożytów wewnętrznych. Tym, co je upodabnia do organizmów żywych, jest to, że podlegają ewolucji i posiadają geny.

Proste wirusy składają się z materiału genetycznego oraz płaszcza białkowego. Bardziej skomplikowane mogą zawierać również osłonkę lipidową pochodzącą z błony cytoplazmatycznej.

Wirusy mogą mieć kształty pałeczkowate, wydłużone, trójkątne, a nawet kuliste. Niektóre zawierają również wypustki.

Gdzie występują wirusy?

Wirusy występują we wszystkich środowiskach, w powietrzu, glebie oraz wodzie. Mają zdolność wnikania w żywe organizmy, dlatego łatwo adaptują się do niemal wszystkich warunków. Dodatkowo, podlegają ewolucji.

Wirusy a bakterie: jaka jest między nimi różnica?

Wirusy są w większości znacznie mniejsze od bakterii i, jak wspomniano, nie mogą przetrwać bez żywiciela, w przypadku bakterii jest inaczej. Wirusy namnażają się poprzez przyczepienie do komórek, następnie – w większości przypadków – je przeprogramowują, aby wytwarzały kolejne wirusy, aż w końcu umrą. W innych przypadkach wirusy zamieniają zdrowe komórki w komórki złośliwe lub rakowe.

Bakterie to z kolei bardziej złożone, jednokomórkowe mikroorganizmy, pozbawione jądra komórkowego czy mitochondrium. W przeciwieństwie do wirusów, mogą rozmnażać się samodzielnie i są zdolne do przetrwania w ciężkich warunkach: ekstremalnych temperaturach, a nawet odpadach radioaktywnych. Na podstawie skamieniałych zapisów można wywnioskować, że bakterie istnieją co najmniej od 3,5 miliarda lat.

Większość bakterii jest nieszkodliwa, a niektóre z nich wykazują nawet korzystne działanie na człowieka: pomagają trawić pokarm, niszczyć inne bakterie, które wywołują choroby, dostarczają niezbędnych składników odżywczych, a nawet pomagają zwalczać komórki rakowe. Niewiele z nich – około 1 procenta – powoduje jednak u człowieka choroby.

Jak wirusy się namnażają?

Wirusy namnażają się bardzo szybko. Dzieje się to na powierzchni komórki gospodarza, do której się przyczepiają i wpuszczają do środka własny materiał genetyczny. Następnie cząsteczki wirusa powielają się i zakażają kolejne komórki. Proces ten postępuje bardzo szybko.

Drugą metodą namnażania się wirusów jest transmisja międzykomórkowa, dzięki której wirusy rozprzestrzeniają się szybko za pomocą połączeń międzykomórkowych.

Jak „łapiemy” wirusa?

Infekcje wirusowe rozprzestrzeniają się drogą kropelkową. Wirusa możemy złapać przez kontakt z osobą zakażoną, kontakt ze śliną lub przedmiotami, których dotykała chora osoba. Dzieci najczęściej zarażają się przez dotyk zabawek czy sztućców i przedmiotów, na które kichają lub kaszlą inne chore dzieci. Osoby dorosłe mogą zarażać się w pracy nawet przez przebywanie w tym samym pomieszczeniu, co chora osoba, a wirusy mogą przenosić się nawet przez klimatyzację.

Najlepszą ochroną przeciwwirusową jest częste mycie rąk i utrzymywanie zasad higieny. Należy tego przestrzegać, ponieważ dbając o zasady higieny, można uchronić się od zachorowania albo zmniejszyć ryzyko infekcji.

Czy wirus żyje?

Wirusy nie są zaliczane do organizmów żywych, dlatego nie można powiedzieć, że żyją. Nie mają struktury komórkowej ani nie zachodzą w nich procesy metaboliczne, dlatego nie mogą żyć samodzielnie. Z tego względu potrzebują nośnika, w którym będą mogły się namnażać, by przetrwać.

Wirus SARS-COV-2 nie jest jedynym wirusem, który funkcjonuje w ten sposób. Taki jest sposób przetrwania dla wszystkich wirusów, nawet tych, które wywołują zwykłe przeziębienie.

Wirusy – reprodukcja

Wirusy nie mają zdolności do reprodukcji, ale do namnażania. Rozprzestrzeniają się na powierzchni komórki gospodarka, a sposób namnażania oraz czas są uzależnione zarówno od struktury komórki, jak i od zjadliwości wirusa.

Jak wygląda i z czego zbudowany jest wirus?

Wirusy mają z reguły prostą strukturę. Składają się z materiału genetycznego i kapsułki, która zawierają białka. Materiał genetyczny (genom wirusa) składa się z jedno- lub dwuniciowego DNA lub RNA. Wirus koronawirusa ma jednoniciowe DNA.

Jakie objawy dają choroby wirusowe?

Choroby wirusowe dają różne objawy i wywołują rozmaite reakcje immunologiczne. Zazwyczaj powodują bóle mięśni, gorączkę, infekcję dróg oddechowych, katar, kaszel. W zależności od rodzaju choroby, zakażenia wirusowe mogą spowodować też wysypkę lub objawy skórne.

Wyróżnia się także grupę wirusów, które atakują przewód pokarmowy. W takiej sytuacji objawy zakażenia dotyczą dysbiozy jelitowej, a także biegunek, wymiotów, nudności. Takie wirusy mogą bardzo wymęczyć organizm, odebrać siły.

Znane rodzaje wirusów

Istnieje wiele rodzajów wirusów. Najpowszechniejsze w klasyfikacji wirusów są:

• wirus grypy
  
• koronawirus
• wirus SARS
• wirus HIV
• wirus brodawczaka ludzkiego
• wirus polio

Klasyfikacja wirusów

Wirusy można podzielić według różnych klasyfikacji, m. in. tej opartej na typie kwasu nukleinowego, morfologii wirusa, sposobu jego namnażania się czy tego, jaką drogą można się nim zarazić, a także rodzaju choroby, którą wywołuje. Właśnie na tej ostatniej klasyfikacji skupimy się w tym artykule.

Wirusy układu oddechowego

Atakują górne lub dolne drogi oddechowe. Do chorób wywoływanych przez tego rodzaju wirusy należą m. in.:

• grypa
• przeziębienie
• SARS (ciężki ostry zespół oddechowy)
• COVID-19
• zakażenie adenowirusem
• zakażenie wirusem paragrypy

Wirusy układu oddechowego przenoszą się przede wszystkim przez kropelki, które wydostają się z organizmu osoby zakażonej np. w czasie kichania lub kaszlenia. Do ich rozprzestrzeniania dochodzi również poprzez dotykanie zakażonych obiektów, powierzchni, takich jak klamki, blaty, przedmioty osobiste. Po dotknięciu najpierw z tej powierzchni, a później ust, oczu lub nosa można zakazić się wirusem.

Wirusy wywołujące zakażenia przewodu pokarmowego

Wirusy przewodu pokarmowego to przede wszystkim norowirusy, prowadzące do zapalenia żołądka i jelit, nazywanego po prostu grypą żołądkową. Jej typowe objawy to: biegunka, wymioty, skurcze żołądka.

Wirusy przewodu pokarmowego (inne niż norowirusy) powodują takie choroby jak:

• zakażenie rotawirusem
• niektóre infekcje adenowirusowe
• zakażenia astrowirusami

Wirusy żołądkowo-jelitowe są wydalane z kałem podczas wypróżnień, także jedzenie i woda, zanieczyszczone kałem, mogą je przenosić. Wirusem przewodu pokarmowego można się również zarazić poprzez udostępnianie przyborów kuchennych lub przedmiotów osobistych komuś, kto ma wirusa.

Wirusy objawiające się wysypką

Wysypce spowodowanej przez wirusa często towarzyszą również inne objawy. Wiele z nich, jak np. wirus odry, jest bardzo zaraźliwych. Przykłady wysypkowych chorób wirusowych obejmują:

• odrę
• różyczkę
• ospę
  
• ospę wietrzną/półpaśca

Wiele z tych chorób, podobnie jak w przypadku wirusów układu oddechowego, przenosi się drogą kropelkową, jednak np. ospa i ospa wietrzna mogą być przenoszone przez kontakt z wydzieliną z uszkodzonych zmian skórnych. Z kolei półpasiec występuje wyłącznie u osób, które kiedyś przeszły zakażenie ospą wietrzną (oczywiście nie u wszystkich), stanowi reaktywację wirusa ospy wietrznej-półpaśca, drzemiącego w komórkach.

Wirusowy powodujące zapalenie wątroby

Wirusowe choroby wątroby powodują zapalenie tego narządu, najbardziej znanymi rodzajami tego rodzaju chorób są: wirusowe zapalenie wątroby typu A, B i C. Wirusowe zapalenia typu A i B przenoszą się z człowieka na człowieka poprzez płyny ustrojowe, a także dotykanie przedmiotów, które wcześniej miały kontakt z krwią osoby zakażonej, np. igieł lub żyletki. Ponadto, WZW typu B może się przenosić poprzez kontakt seksualny.

WZW typu A (a także typu E) można się zakazić poprzez spożywanie żywności lub wody skażonej odchodami osoby dotkniętej którąś z tych chorób. Z kolei WZW typu D rozwija się wyłącznie u (części) osób, które przeszły już WZW typu B. Warto też zauważyć, że choroby wywoływane przez inne wirusy, np. żółta febra czy cytomegalia, również wpływają na zdrowie wątroby.

Wirusy wywołujące choroby skóry

Wirusowe choroby skóry powodują powstanie zmian na tym największym ludzkim narządzie, np. w postaci grudek. W wielu przypadkach zmiany te utrzymują się bardzo długo lub mają tendencję do nawracania. Przykłady skórnych chorób wirusowych obejmują:

• opryszczkę jamy ustnej
• opryszczkę narządów płciowych
• brodawki (również te występujące na narządach płciowych)
• mięczaka zakaźnego

Tego rodzaju wirusy rozprzestrzeniają się, gdy dana osoba wejdzie w bliski kontakt fizyczny z zakażonym lub dotknie zakażonego przedmiotu, np. ręcznika czy kranu.

Wirusy wywołujące choroby krwotoczne

Krwotoczne choroby wirusowe powodują poważne uszkodzenia układu krążenia. Do tego rodzaju chorób należą:

• Ebola
• gorączka Lassa
• gorączka Denga
• gorączka krwotoczna Marburga
• gorączka krwotoczna krymsko-kongijska
• żółta febra

Żółta febra i gorączka Denga są przenoszone poprzez ugryzienia owadów. Inne wirusy, jak Ebola, są przenoszone z człowieka na człowieka poprzez kontakt z krwią lub innymi płynami ustrojowymi zakażonej osoby. Z kolei gorączką Lassa można się zakazić przez wdychanie bądź spożywanie wysuszonego kału lub moczu gryzonia zainfekowanego wirusem.

Wirusy powodujące choroby neurologiczne

Tego rodzaju wirusy atakują mózg i otaczające go tkanki. Przykładami wirusowych chorób neurologicznych są:

• wirusowe zapalenie opon mózgowych
• wirusowe zapalenie mózgu
• wścieklizna
• ostre nagminne porażenie dziecięce (polio)

Wiele wirusów neurologicznych przenosi się przez ukąszenia zakażonego owada (jak komar czy kleszcz) bądź ugryzienia innych zwierząt (np. psa w przypadku wścieklizny). Z kolei enterowirusy, jak np. polio, są dość zaraźliwe i rozprzestrzeniają się poprzez kontakt z chorą osobą bądź poprzez kontakt z pełnymi wirusów przedmiotami.

Objawy infekcji wirusowych

Bardzo trudno jest jednoznacznie wskazać objawy zakażenia wirusem, ponieważ atakują one różne układy, narządy. Co więcej, wirusy układu oddechowego i pokarmowego często dają symptomy niemal identyczne z tymi, które pojawiają się na skutek infekcji bakteryjnej.

Jeśli jednak mowa o wirusach układu oddechowego, na skutek ich działania mogą pojawić się:

• podwyższona temperatura ciała
• ogólne uczucie osłabienia i rozbicie
• suchy kaszel
  
• wodnisty katar
• bóle mięśni i stawów
• brak apetytu
• uczucie bólu oczu

Wirusy układu pokarmowego objawiają się natomiast biegunką, wymiotami, skurczami żołądka. Wirusowe zapalenia wątroby skutkuje zmęczeniem, gorączką, bólami brzucha, nudnościami, utratą łaknienia, zażółceniem skóry i białek oczu, a także ciemnym zabarwieniem moczu. Z kolei wirusy powodujące choroby neurologiczne niosą ze sobą takie objawy jak poczucie dezorientacji, senności, problemy z koncentracją, występują również drgawki i gorączka. Choroby krwotoczne skutkują krwawieniem podskórnym, w narządach wewnętrznych, ale również z ust i uszu oraz wysoką gorączką, osłabieniem organizmu i bólem.

Wirusy grypy

Grypę powodują wirusy należące do Orthomyxoviridae. Wyróżnia się trzy rodzaje grypy: A, B oraz C. Wirusy typu A są zakaźne dla zwierząt i dla ludzi, mają też dużo bardziej gwałtowny przebieg niż zakażenie innymi rodzajami wirusów. Wirus grypy typu B atakuje komórki gospodarza z dużo mniejszą zjadliwością. Wirusy te nie mają zdolności atakowania zwierząt. Wirusy grypy typu C z kolei mogą zakażać również świnie.

Jak wynika z danych, za epidemię grypy i większość zakażeń w sezonach zachorowań odpowiadają choroby wirusowe typu A. W leczeniu grypy stosuje się leki przeciwwirusowe, leki łagodzące objawy choroby i leki przeciwgorączkowe. Grypę należy po prostu wyleżeć, nie ma innej metody na wyleczenie choroby. Przechodzona grypa może być bardzo niebezpieczna, dlatego nie należy jej lekceważyć.

Diagnozowanie i leczenie wirusów

W wielu przypadkach trudno odróżnić, czy infekcja ma podłoże bakteryjne, czy wirusowe, ponieważ ich objawy mogą się pokrywać. Aby tę zagadkę rozwiązać, lekarz może zlecić badanie krwi, moczu, czasem także biopsję chorej tkanki. Co ważne, choć odkrycie antybiotyków jako sposób walki z infekcjami bakteryjnymi uważa się za jedno z największych osiągnięć medycyny, nie sprawdzają się one w leczeniu infekcji wirusowych i nie powinno się ich w tym celu stosować. Co więcej, i bakterie – elastyczne stworzenia – stają się coraz bardziej odporne na działanie tego rodzaju leków.

Lekarstwem, które sprawdza się w przypadku walki z wirusami są szczepionki, opracowywane od początku XX wieku. Dzięki nim w ogromnym stopniu udało się ograniczyć liczbę nowych przypadków infekcji takimi wirusami, jak polio, ospa wietrzna i odra. Szczepionki zapobiegają również takim chorobom jak grypa, WZW typu A i B, wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) i wiele innych.

O ile stosowanie szczepionek pozwala rozprzestrzenianiu się wirusów przeciwdziałać, o tyle już samo leczenie jest trudniejsze. Przede wszystkim dlatego, że wirusy są małe i namnażają się wewnątrz komórek. Na takie choroby jak HIV/AIDS, opryszczka pospolita i grypa udało się opracować leki przeciwwirusowe. Lżejsze infekcje wirusowe można również spróbować samodzielnie pokonać w domu, dzięki wypoczynkowi w łóżku, stosowaniu diety lekkostrawnej, spożywaniu dużej ilości ciepłych napojów z dodatkiem cytryny, imbiru, miodu czy malin, a także poprzez wykonywanie inhalacji i przyjmowaniu suplementów z witaminami: A, C, D, tymiankiem, podbiałem, rutyną, miodem.

Czytaj też:
Jak pozbyć się przewlekłego kaszlu po przeziębieniu?